รูปแบบของศูนย์สื่อการเรียนการสอน

ทำไมนักการศึกษาจำนวนมากเห็นว่าควรมีศูนย์สื่อการสอนในสถานศึกษาศูนย์สื่อการสอนช่วยพัฒนาการจัดการศึกษาได้อย่างไร

เนื่องจากผมได้เชิญท่าน ดร.ปรัชญนันท์  นิลสุข หัวหน้าศูนย์เทคโนโลยีสารสนเทศและการสื่อสาร วิทยาลัยเทคนิคสมุทรสงคราม นำบล๊อกมาร่วมในชุมชนบรรณารักษศาสตร์ พิบูลสงคราม และได้รับการตอบรับจากอาจารย์เป็นที่เรียบร้อย ดังนั้นในวันนี้จึงขอนำบทความดีๆที่ท่าน ดร.ปรัชญนันท์ ได้เขียนถึงศูนย์สื่อการเรียนการสอนไว้ มาเผยแพร่ให้ทุกท่านได้อ่านกัน

ศูนย์สื่อการเรียนการสอนคืออะไร

             การดำเนินการและการจัดตั้งศูนย์สื่อการเรียนในสอนในสถานศึกษาของประเทศไทย      ส่วนมากจะดำเนินการเพื่อให้ได้ชื่อว่าเป็นโรงเรียนที่สมบูรณ์ มีศูนย์สื่อการเรียนการสอนเพื่อให้บริการครูและนักเรียน โดยไม่ได้คำนึงว่าบทบาทของศูนย์สื่อการสอนที่แท้จริงคืออะไร เมอร์ริล  และดรอบ (Merrill and Drob, 1977)    ได้ให้ความหมายของศูนย์สื่อการสอนว่า  เป็นองค์กรที่ทำกิจกรรมที่ประกอบด้วยผู้นำ,   คณะทำงาน   และสถานที่เก็บอุปกรณ์ หนึ่งในส่วนนั้นมีพื้นที่ในการผลิต การจัดหา การนำเสนอของวัสดุการสอน การจัดหาเพื่อพัฒนา และการวางแผนให้บริการซึ่งสัมพันธ์กับหลักสูตร   และการสอนปรัชญาพื้นฐานของการจัดองค์การและการจัดการของศูนย์สื่อการเรียนการสอนคือ  ประสิทธิภาพและประสิทธิผลสูงสุดเพื่อการเรียนรู้   สามารถควบคุมประสิทธิภาพให้เหมาะสมโดยคำนึงถึงค่าใช้จ่าย  การให้บริการ  การให้คำปรึกษาอย่างมืออาชีพบนกระบวนการที่ได้มาตรฐาน  เป็นองค์กรที่เป็นศูนย์กลางและจัดการระบบควบคุมทั้งหมดเพื่อการเรียนรู้ (Wang, 1994)  อาจจะกล่าวได้อีกอย่างหนึ่งว่า ศูนย์สื่อการเรียนการสอนเป็นส่วนหนึ่งของการจัดองค์กรเพื่อการเรียนรู้ (Learning Organization) เพื่อการพัฒนาทรัพยากรมนุษย์ อันมีที่มาประกอบไปด้วยองค์ประกอบ 4 ประการคือ ห้องสมุด การให้บริการสื่อ ช่องว่างของการเรียนแบบเดิม  และการพัฒนาการเรียนการสอน  ศูนย์สื่อการสอนในแนวคิดเดิมจึงเป็นการนำห้องสมุดอันเป็นแหล่งความรู้ โดยนำสื่อเข้ามาช่วยเพื่อลดช่องว่างของการศึกษาที่มีอยู่เดิมเป็นการช่วยพัฒนาการเรียนการสอน (Peterson, 1974)

              ศูนย์สื่อการเรียนการสอนไม่ใช่สิ่งใหม่    มีการจัดตั้งขึ้นอย่างมากมายในสถาบันการศึกษาทุกระดับ   ในหลายแห่งก็จะเรียกว่าศูนย์วิทยบริการทางการศึกษา อันมีพัฒนาการมาจากแนวคิดของกลุ่มนักบรรณารักษ์ศาสตร์ ซึ่งมีพื้นฐานจากการให้บริการสิ่งพิมพ์ในห้องสมุด  จนถึงบริการด้านสื่อการศึกษาอื่น ๆ จนถึงบริการการฝึกอบรม ส่วนศูนย์เทคโนโลยีการศึกษามีพัฒนาการมาจากศูนย์โสตทัศนศึกษาซึ่งให้บริการสื่อที่ไม่ใช่สิ่งพิมพ์ การบริการผลิตสื่อหรือเครื่องมือต่าง ๆ     ศูนย์วิทยบริการและศูนย์เทคโนโลยีการศึกษาเหมือนกันในเรื่องการบริการ    แต่จะแตกต่างกันในด้านการผลิตซึ่งศูนย์เทคโนโลยีการศึกษาจะมีหน่วยงานผลิต  เช่น   สื่อโสตทัศน์   สื่อวิทยุกระจายเสียง   สื่อวิทยุโทรทัศน์  ศูนย์เทคโนโลยีการศึกษายังรับผิดชอบการเรียนการสอน จนถึงการคอมพิวเตอร์ช่วยสอนอีกด้วย (นิพนธ์ ศุขปรีดี, 2536 : 221-231)    ดังนั้นศูนย์สื่อการเรียนการสอนจึงเรียกชื่อแตกต่างกันไปตามการจัดแบ่งของหน่วยงานความสำคัญของแต่ละศูนย์   และหน้าที่เฉพาะที่ได้รับมอบหมายลักษณะของศูนย์สื่อการเรียนการสอนจึงแตกต่างกันไป   และน่าจะแยกได้ออกเป็นแบบต่าง ๆ ได้แก่
             1. ศูนย์สื่อเพื่อการผลิตและเผยแพร่ (Production and Distribution)  เป็นศูนย์ที่ทำหน้าที่ในการผลิตสื่อการสอนในรูปแบบต่าง ๆ  เช่น การผลิตรายการวิทยุโทรทัศน์   การผลิตวีดิทัศน์เพื่อการศึกษา  การผลิตสื่อการสอนในรายวิชาต่าง ๆ การจัดผลิตสื่อคอมพิวเตอร์ช่วยสอน  ชุดการสอน จัดอบรมการผลิตสื่อและจำหน่ายสื่อให้กับผู้สนใจ
             2. ศูนย์สื่อเพื่อให้บริการและสนับสนุนการเรียนการสอน  (Service and Support)  เป็นศูนย์ที่ให้บริการสื่อการสอนในรูปแบบต่าง ๆ ทั้งอุปกรณ์การสอน  การให้คำปรึกษา  และข้อแนะนำในการใช้สื่อเป็นศูนย์ที่มีการติดตั้งระบบคอมพิวเตอร์เครือข่ายมีการเชื่อมโยงระหว่างศูนย์   สื่อให้บริการยืม และสนับสนุนการเรียนการสอน และเป็นศูนย์ที่ทุกคนเข้ามาใช้ประโยชน์ได้
             3. ศูนย์สื่อครบวงจรเป็นศูนย์ที่รวมรูปแบบของศูนย์สื่อเพื่อผลิตและบริการเข้าไว้ในรูปแบบเดียวกัน เป็นศูนย์ที่มีการจัดพื้นที่ในการผลิตและให้บริการสื่อทุกประเภท ติดตั้งเทคโนโลยีที่ทันสมัยให้บริการกับผู้ใช้ มีการฝึกอบรมบุคลากรทางการศึกษา จัดอบรมการผลิตสื่อและเผยแพร่นวัตกรรม ให้ยืมอุปกรณ์การศึกษาและจัดจำหน่วยสื่อการสอนที่ศูนย์ผลิตขึ้น
             4. ศูนย์สื่อเฉพาะทาง เป็นศูนย์ที่ดำเนินการเฉพาะตามวัตถุประสงค์ของหน่วยงานใด  หน่วยงานหนึ่งเป็นพิเศษอาจเป็นเพียงศูนย์สื่อเพื่อการผลิต ศูนย์สื่อเพื่อการบริการ หรือศูนย์สื่อที่ครบวงจรก็ได้ แต่จะทำงานเพื่อประโยชน์เฉพาะด้านใดด้านหนึ่งเป็นพิเศษ

             เนื่องจากศูนย์สื่อการเรียนการสอน  มักจะทำหน้าที่ทั้งในการผลิตและการบริการมีตั้งแต่ระดับปฐมวัย  ประถมศึกษา  มัธยมศึกษา  อาชีวศึกษา อุดมศึกษา การศึกษานอกโรงเรียน และการศึกษาพิเศษ ลักษณะของศูนย์จึงย่อมมีความแตกต่างกัน   ศูนย์สื่อการสอนบางแห่งก็จะเป็นศูนย์ที่ทำหน้าที่ในการผลิตโดยเฉพาะหรือมีงานเกี่ยวกับการผลิตเป็นหลัก โดยดำเนินการผลิตอย่างเต็มรูปแบบก็ควรแยกศูนย์ในลักษณะนี้ออกเป็นศูนย์เอกเทศ   มีการจัดการและการบริหารที่เป็นของตนเองให้ศูนย์สามารถดำเนินการผลิตรายการโทรทัศน์ วีดิทัศน์ รายการวิทยุ สื่อสิ่งพิมพ์ สื่อกราฟิกหรือคอมพิวเตอร์ช่วยสอนได้อย่างอิสระ มีการจัดอบรมการผลิตสื่อประเภทต่าง ๆ เผยแพร่สื่อที่ศูนย์ผลิตให้คำปรึกษา และแนะนำกับครูอาจารย์ผู้สอนในวิชาต่าง ๆ ได้  ศูนย์ลักษณะนี้อย่างเช่น  สำนักเทคโนโลยีทางการศึกษาของมหาวิทยาลัยรามคำแหง  หรือมหาวิทยาสุโขทัยธรรมาธิราช  หรือศูนย์เทคโนโลยีทางการศึกษา ของกรมการศึกษานอกโรงเรียน

             แต่ถ้าศูนย์สื่อมีลักษณะในการให้บริการสื่อสิ่งพิมพ์     เอกสารการสอนชุดวิชาให้บริการโสตทัศนูปกรณ์ติดตั้งระบบคอมพิวเตอร์  ระบบอินเตอร์เน็ต มีระบบคอมพิวเตอร์ออนไลน์ให้บริการโสตทัศนูปกรณ์ต่าง ๆ  ไม่ว่าเครื่องเล่นวีดิโอเทป  เครื่องฉายภาพข้ามศีรษะ  เครื่องฉายสไลด์ เทปเสียงหรือคอมพิวเตอรช่วยสอน มีห้องให้ชมวีดิทัศน์ติดตั้งระบบดาวเทียม เคเบิ้ลทีวีมีห้องประชุมย่อย มีผู้คอยให้คำปรึกษาแนะนำการใช้สื่อและอบรมวิธีการใช้ ก็อาจจัดให้ศูนย์ลักษณะนี้เป็นศูนย์บริการเฉพาะหรือรวมอยู่ในห้องสมุด ศูนย์ลักษณะนี้ก็จะเรียกว่าเป็นศูนย์วิทยบริการ หรือศูนย์โสตทัศนศึกษา   เช่น ศูนย์โสตทัศนศึกษากลางของ สถาบันวิทยบริการ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย หรือศูนย์เทคโนโลยีการศึกษาหอสมุดกลาง มหาวิทยาลัยมหิดล ศาลายา หรือศูนย์ระดับโรงเรียนแต่น่าสนใจอย่างศูนย์รัตนบรรณาคาร ของโรงเรียนอัสสัมชัญธนบุรี

              ส่วนในระดับสถาบัน วิทยาลัยหรือโรงเรียนก็จะมีระดับของศูนย์สื่อการเรียนการสอนที่แตกต่างไป มีการเรียกชื่อแตกต่างกันไปเช่น

                          ศูนย์โสตทัศนศึกษา (Audio-Visual Education Center)
                          ศูนย์โสตทัศน์ (Audio-Visual Center)
                          ศูนย์โสตทัศนูปกรณ์ (Audio-Visual Equipment Center)
                          ศูนย์เทคโนโลยีทางการศึกษา (Educational Technology Center)
                          ศูนย์เทคโนโลยีและสื่อสารการศึกษา (Educational Communication and Technology Center)
                          ศูนย์นวัตกรรมและเทคโนโลยีการศึกษา (Educational Technology and Innovation Center)
                          ศูนย์สื่อ (Media Center)
                          ศูนย์สื่อการสอน (Instructional Media Center)
                          ศูนย์สื่อการศึกษา (Educational Media Center)
                          ศูนย์บริภัณฑ์สื่อ (Media Resource Center)
                          ศูนย์บริภัณฑ์เพื่อการศึกษา (Educational Resource Center)
                          ศูนย์สื่อการเรียนการสอน (Learning Resource Center)
                          ศูนย์วิทยบริการ (Academic Resources Center)
                          ศูนย์บริการสื่อการสอน (Media Service Center)

คอมพิวเตอร์คือหัวใจของศูนย์สื่อการสอนในอนาคต

             หนึ่งในการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญที่สุดของศูนย์สื่อการสอนก็คือ  การเข้ามาของคอมพิวเตอร์   โดยการทำหน้าที่เป็นศูนย์ข้อมูลอิเล็กทรอนิกส์ (Electronic Resources Center) ได้ถูกนำมาใช้ในหน่วยงานทางการศึกษาโดยเฉพาะภายในศูนย์ข้อมูลและศูนย์สื่อการสอนของห้องสมุด   เพราะเข้ามาเป็นที่เก็บข้อมูลและเป็นแหล่งบริการการเรียนรู้ที่มีผลต่อการเปลี่ยนแปลงขนานใหญ่กับการศึกษา   สามารถนำไปใช้กับงานราชการ  โรงเรียน  เพราะศูนย์ข้อมูลอิเล็กทรอนิกส์จะทำให้โปรแกรมรายการต่าง ๆ สมบูรณ์ ศูนย์ข้อมูลอิเล็กทรอนิกส์จะกลายเป็นสิ่งที่จำเป็นต้องมีในห้องสมุดเพื่อทำให้ขั้นตอนที่เคยยุ่งยากสะดวก และการบริการค้นข้อมูลก็จะดีเยี่ยมด้วยศูนย์ข้อมูลอิเล็กทรอนิกส์ที่เต็มรูปแบบ ไม่ต่างอะไรกับโสตทัศนูปกรณ์หรือแผนกไมโครฟิล์มที่เป็นมุมหนึ่งของห้องสมุด  ศูนย์ข้อมูลอิเล็กทรอนิกส์จะทำให้ผู้บริการสะดวกและเป็นส่วนสำคัญส่วนหนึ่งของห้องสมุดต่อไป  (Dickinson, 1994 : 1)  ศูนย์สื่อการสอนในอนาคตทุกแห่งต้องพัฒนามาใช้คอมพิวเตอร์เป็นหลักในการจัดสภาพแวดล้อมภายในศูนย์       ระบบอิเล็กทรอนิกส์ที่ต่อเชื่อมโยงระหว่างศูนย์สื่อการสอนต่างสถาบันและระหว่างศูนย์สื่อการสอนกับบ้านของผู้ใช้  โดยมี CD-ROM เป็นฐานข้อมูลที่ผู้เข้าใช้บริการศูนย์สื่อการสอน  ต้องเข้ามาใช้เพื่อการสืบค้นหาความรู้ได้ตลอดเวลาจะกลายเป็นหัวใจสำคัญของศูนย์สื่อในอนาคต  เพียงแต่ว่าต้องฝึกให้ผู้ใช้ได้รู้ว่าจะต้องทำอย่างไร  ต้องใช้อย่างไร ซึ่งเป็นบทบาทหน้าที่หนึ่งของศูนย์สื่อการสอนและนักเทคโนโลยีการศึกษาที่จะเข้าไปมีบทบาทในการออกแบบ     และวางระบบการใช้ให้สัมพันธ์กับการเรียนการสอน (Craver, 1995)

             ความเจริญก้าวหน้า   ความทันสมัย   คุณภาพและประสิทธิภาพของศูนย์สื่อการสอนจะมีคอมพิวเตอร์เป็นเครื่องชี้วัด    ปริมาณการใช้บริการของเครื่องคอมพิวเตอร์ภายในศูนย์สื่อจะสูงมากกว่าสื่อทุกตัวที่มีอยู่ภายในศูนย์   การพัฒนาระบบเครือข่ายเชื่อมโยงคอมพิวเตอร์ทั้งในรูปแบบปัจจุบันที่ต่อเชื่อมระบบอินเตอร์เน็ต       หรือการเชื่อมโยงด้วยเส้นใยแสง ล้วนแสดงถึงการเปลี่ยนแปลงของศูนย์สื่อที่จะต้องอาศัยคอมพิวเตอร์เข้ามาเป็นหัวใจในเกือบทุกเรื่องโดยที่ไม่ต้องใช้คน     เมื่อความก้าวหน้าทางคอมพิวเตอร์สูงขึ้นมากขึ้นเท่าไร      ความก้าวหน้าและการเปลี่ยนแปลงของศูนย์สื่อการสอนก็เปลี่ยนแปลงมากขึ้นเท่านั้น   และไปถึงความรู้และเทคโนโลยีทุกอย่างจะต่อเชื่อมโยงถึงกันกลายเป็นศูนย์สื่อการสอนที่ไร้พรมแดนไปในที่สุด     โดยมีสถานศึกษาและหน่วยงานต่าง ๆ  เชื่อมต่อกันจากทั่วประเทศ  (ถนอมพร เลาจรัสแสง, 2541)     ซึ่งการเชื่อมโยงโครงข่ายคอมพิวเตอร์มีลักษณะที่จะเป็นศูนย์สื่อการสอนในอนาคต ต่อไปก็จะมีการพัฒนาการสอนขึ้นบนอินเทอร์เน็ตและทำกิจกรรม เพื่อการเรียนรู้ได้ภายในระบบเครือข่ายศูนย์สื่อการสอนทั้งระบบนี้

**หวังว่าบทความของท่าน ดร.ปรัชญนันท์  นิลสุข จะมีประโยชน์ต่อท่านผู้อ่านนะครับ**

ท่านสามารถอ่านประวัติของ ดร.ปรัชญนันท์ได้ที่ http://librarian.psru.ac.th/profile2549.doc

[ธนภัทร]

อาจารย์ให้ทำรายงานส่ง เรื่อง การจัดตั้งและการจัดการศูนย์วิทยบริการ แต่หาข้อมูลที่ตรง ๆ ได้ยาก ไม่ค่อยตรง ขอความอนุเคราะห์จากท่าน ช่วยแนะนำที