แนวทางการพึ่งตนเองของผู้ใหญ่มีความชัดเจนมากขึ้นเมื่อการสั่งสมทรัพยากรจากผืนดิน 9 ไร่เศษในช่วงเวลา 5 - 6 ปี เริ่มเป็นรากฐานที่สร้างความมั่นคงให้กับชีวิต ผลมาจากการปลูกต้นไม้ไม่ต่ำกว่า 500 ชนิด ทำให้พื้นที่เกิดความสมดุลโดยธรรมชาติ ผู้ใหญ่ย้อนทบทวนการเปลี่ยนแปลงในชีวิตที่เกิดขึ้น และเรียนวิถีชีวิตใหม่ว่า วนเกษตร ซึ่งเป็นรูปธรรมและหนทางไปสู่การพึ่งตนเอง ดังนี้
"อาจเป็นเพราะความจำเป็นในขณะนั้น หรืออาจจะเป็นเพราะว่าความกดดันจากความไม่เป็นธรรมในความเข้าใจตัวผม เมื่อเกิดปัญหาเฉพาะหน้าขึ้นทำให้ผมต้องคิดเอาตัวรอดในขณะนั้นให้ได้ สิ่งที่สำคัญมีอดีตซึ่งผมได้รับรู้ ช่วยให้ผมได้คิดอย่างเช่นอดีตที่สามารถทำอะไรกินเองได้ อดีตที่เราเคยเพาะปลูกและก็ใช้แรงงานเป็น แต่จากการที่เราหยุดทิ้งไปเป็นระยะเวลานานพอ
สมควรทำให้เราต้องฝึกการใช้แรงงานใหม่
การที่เราทำอย่างนี้ก็ทำให้เราเริ่มพบว่า เมื่อเราเริ่มปลูกของกินเราก็มีกิน การที่รู้จักปลูกอะไรเพิ่มขึ้นแล้วก็มีความต่อเนื่อง ทำให้เรามีสิ่งนั้นเพิ่มขึ้น แล้วก็มีปริมาณจนมีความมั่นคงขึ้น การที่ทำมา 6 ปี หลังจากที่ผมได้ล้มเหลวแล้ว ก็กลับมาเพาะปลูก ตั้งแต่เริ่มปลูกพืชอายุสั้น …ผมเริ่มจากการปลูกผักบุ้ง….และหลังจากนั้นกินไม่หมดก็เอาไปขาย การขายผักบุ้ง 30 กว่าบาทเป็นกำไรเหลือทั้งหมด ก็เลยทำให้ผมมีกำลังใจ มีความมานะที่จะทำตามแนวคิดนั้นมา
จน 2 - 3 ปี เราก็เห็นว่ามีความมั่นคงเพิ่มขึ้น มีโอกาสเรียนรู้อะไรเพิ่มเติมขึ้น จนกระทั่งเราเริ่มรู้จักพืชพันธ์ที่เหมาะสมมาปลูกในพื้นที่ที่มีเหลืออยู่เพียงประมาณ 10 ไร่นั้น รู้จักพืชมากขึ้น รู้จักการใช้ประโยชน์จากพืชมากขึ้น จนถึงระยะหนึ่งเห็นว่ามีสภาพคล้ายป่า ก็เรียกสิ่งที่ผมทำนั้นว่า วนเกษตร ก็ทำให้เราเห็นว่า วนเกษตรน่าจะเป็น รากฐานของชีวิตผม
หลังจากเริ่มต้นเรียนรู้พืชทีละชนิด รู้จักเอามาใช้ประโยชน์ รู้จักเอาสิ่งเหล่านี้มาเปลี่ยนใหม่มีคุณค่าเพิ่ม เช่นกรณีของต้นข่อย ซึ่งนอกจากเป็นพืชที่เรียกกันว่าวัชพืช …เราได้ยาสีฟันเรียกว่า ยาสีฟันข่อย มูลค่าของข่อยก็เปลี่ยนไป จากขายไม่ได้เป็นกิโลกรัมละ 200 บาท"
วนเกษตรไม่ได้เป็นคำที่แปลกใหม่แต่อย่างใด มีการพูดถึงวนเกษตรในฐานะเป็น ทางเลือกของการพัฒนาเกษตรกรรมและป่าไม้มาก่อนหน้านี้แล้ว หน่วยงานราชการก็ใช้เรียก
รูปแบบของการปลูกพืชผสมผสานระหว่างไม้ยืนต้นกับพืชไร่ว่าเป็นวนเกษตร หรือสวนป่า แต่ผู้ใหญ่มองวนเกษตรลึกไปกว่านั้นมาก เพราะได้พัฒนาเป็นวิถีชีวิตโดยไม่ได้จำกัดอยู่แค่รูปแบบของการทำเกษตรกรรม ความคลุมเครือในลักษณะนี้ทำให้ดูเหมือนว่า ทางเลือกการพัฒนาไม่ได้เสนออะไรนอกเหนือไปจากแนวทางกระแสหลัก หากไม่ได้พิจารณาถึงความแตกต่างในเนื้อหา
การอธิบายวนเกษตรของผู้ใหญ่วิบูลย์ไม่ได้เน้นด้านกายภาพมากเท่าไหร่นัก ผู้ใหญ่แนะนำแต่เพียงประเด็นสำคัญ
วนเกษตรนั้นเป็นการปลูกพืชที่มีความหลากหลายชนิด อาจจะมี 10 - 20 ชนิดหรือมากกว่านั้นในที่ดินที่มีการวางแผนตั้งแต่เริ่มต้นว่า เราจะปลูกอะไรบ้าง เพื่อประโยชน์อะไร การที่มีพืช 10 - 20 ชนิด นอกจากจะเป็นปัจจัยพื้นฐานในการดำรงชีวิตแล้วก็จะเกิดส่วนเกิน ส่วนเกิดเหล่านี้เราเอาไปแปรรูปในครัวเรือน
"ผมได้พบว่า ความต้องการจริงๆ ในขณะที่เราต้องการเงิน กับความต้องการจริงๆ
ในขณะที่ชีวิตเราเคยเป็นมา ชีวิตคนในชนบทโดยเฉพาะผม หรือพี่น้องที่อยู่ในครอบครัว เราต้องการมีอิสระ เราต้องการมีความสงบ เราต้องการมีชีวิตที่เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ มีมากก็สามารถแบ่งปันกันได้ แต่ปรากฏว่าในระยะเวลาที่ผ่านมา 20 ปี ไม่มีสิ่งที่เราต้องการ ประการสำคัญ กลับทำให้เกือบขาดมากกว่าเก่า ทำให้สิ่งที่คิดว่ามันควรกลับไม่มี ที่คิดว่าควรจะเป็นความมั่นคงในเมื่อเรามีรายได้มากขึ้น กลับไม่มีความมั่นคง โดยเฉพาะตัวผมเองหมดเนื้อหมดตัว เพราะหนี้สินมากกว่าทรัพย์สิน"
2) กระบวนการเรียนรู้เพื่อการพึ่งตนเองและการพัฒนาชุมชนอย่างยั่งยืน
เป็นข้อเสนอให้กับพี่น้องเกษตรกรในเครือข่ายได้ คิดและทำ อย่างจริงจังและต่อเนื่องเพื่อให้เราพึ่งตนเอง และพึ่งกันเองได้ มีดังนี้
ประมาณ 5 - 6 ปีที่ผ่านมา วนเกษตร หรือ ศูนย์การเรียนรู้ชุมชนป่าตะวันออกเข้าไปทำงานกับชาวบ้านในชุมชนรอบป่าตะวันออก มีวัตถุประสงค์หลักเพื่อค้นหาและทดลองแนวทางในการสร้างการเรียนรู้ให้เกิดขึ้นกับคนในชุมชนต่างๆ เพื่อให้คนและชุมชนสามารถพึ่งตนเอง อยู่ได้อย่างเข้มแข็งและยั่งยืน บนพื้นฐานของระบบเศรษฐกิจที่พอเพียง สังคมเข้มแข็ง และสิ่งแวดล้อมที่สมดุล
กระบวนการเรียนรู้เพื่อการพึ่งตนเอง
การเรียนรู้ จะต้องเกิดขึ้นตลอดชีวิต ไม่ใช่แค่ครั้งเดียว ไม่ใช่เพียงแค่การอบรมแล้วจบ การอบรมเป็นเพียงส่วนหนึ่งของกระบวนการเรียนรู้...การเรียนรู้นี้จะทำให้เราค้นพบพลัง เป็นฐานพลังที่เกิดขึ้นมาจากข้างใน ซึ่งทุกคนมี แต่ไม่เคยเอามาใช้ |
กระบวนการเรียนรู้เพื่อการพึ่งตนเอง เป็นบทสรุปจากประสบการณ์ชีวิตเพื่อเสนอเป็นทางเลือกให้กับเกษตกรที่กำลังประสบปัญหา ใช้เป็นบทเรียนในการเริ่มต้นเรียนรู้ ทดลอง และนำชีวิตเข้าสู่วิถีของการพึ่งตนเองได้ในที่สุด
กระบวนการเรียนรู้เพื่อการพึ่งตนเอง ประกอบไปด้วย 3 ขั้นตอน 5 เรื่อง และ 3 แผน ซึ่งมีรายละเอียดดังนี้
