การแปล: ใคร่ครวญ...แล้วเราจะกลายเป็นคนอย่างไร?

ในงาน อ่าน เขียน แปล ครั้งนี้ (Episode II: The Child Strikes Back) มีนักแปล บรรณาธิการ จริงๆมาร่วมงานด้วย ก็ได้รสชาติอีกแบบหนึ่ง นอกเหนือจาก style dialogue คือ beyond wording ที่คนมาร่วมพอถูกขอให้อธิบายว่ามาแล้วได้อะไร มักจะตอบอุบๆอิบๆ ยิ้มแป้นให้หนึ่งที แลบล้ินหลอกแล้วก็วิ่งหนี ปล่อยให้คนถามตีความโกอัง (Koan) ชนิด Zen master ยังส่ายหน้าแต่เพียงผู้เดียว เราก็ได้มีการพูดจาแลกเปลี่ยนเรื่องการแปลอย่างค่อนข้างเป็นเรื่องเป็นราว (เป็นเรื่องเป็นราวขนาดมีคนพกดิกชันนารีมาด้วยนะเนี่ย)

จริยธรรมการแปล

นักแปลก็เป็นอาชีพหนึ่ง เป็นการถ่ายทอดข้ามภาษา แน่นอนอะไรก็ตามที่เป็นข้อมูลข่าวสาร ก็จะมีศักยภาพที่เราไม่อาจจะประเมินต่ำเกินไปได้ การถ่ายทอดสาระข้ามภาษาจึงเป็นเรื่องละเอียดอ่อนอย่างยิ่ง ในการสนทนาหลายช่วง ตั้งแต่ระหว่างการเดิน ไป_กลับ ข้ามสนามบินเก่าระยะทางกว่า 4 กิโลเมตรตอนหกโมงเย็น และกลุ่มย่อย (ที่เขียนป้ายไว้คำเดียว โดดๆว่า "แปล" มีเนื้อที่เหลือไว้เต็มกระดาษ flip board ซึ่งไม่มีคนเขียนเติมลงไปเลย) โยดาทำหน้าที่โยนคำถามกวน (โอ๊ย) เป็นระยะๆ ทำให้เราเดิน 4 กม.โดยไม่เหนือย (body heat ขึ้นเรื่อยๆเสียด้วยซ้ำ)
ภาษาที่สวยเป็นอย่างไร?
การแปลคืออะไร?
ภาษาที่เข้าไปนั่งในใจ สวยไหม?
แค่เข้าไปในนั่งในใจพอไหม? หรือต้องเอาไปทำอะไรอย่างอื่นด้วย?
ภาษาที่เข้าไป "สั่น" สะเทือนใจ สะเทือนอารมณ์ล่ะ? สวยไหม? เป็นภาษาแบบไหน?

นักแปลจะพยายามถ่ายทอดสิ่งที่ผู้ประพันธ์ต้องการจะถ่ายทอดออกมา อย่าง "authentic ที่สุด" ตรงนี้มีอุปสรรคนอนขวางอยู่เบื้องหน้า หลายประการ อาทิ

ผู้ประพันธ์เองก็อาจจะไม่สามารถใช้ภาษาที่มีอยู่ถ่ายทอดสิ่งที่คิด สิ่งที่รู้สึกออกมาได้ทั้งหมด

ภาษาที่ใช้ มีรากเหง้า ที่มา วัฒนธรรม ความเชื่อ ตัวตนของผู้ประพันธ์ปะปนอย่างแยกไม่ออก

คำที่ใช้เต็มไปด้วยประสบการณ์ ไม่ได้มีเพียงแต่ semantic หรือ wording ถ้อยคำ แต่วรรณกรรมที่สั่นสะเทือนใจ มักจะมี element of episodic ปะปนอยู่เสมอ

Episodic เป็นของปัจเจกบุคคล ยากที่ภาษาใดๆจะมาทดแทน ทำให้เข้าถึงได้ เช่น "ยามฉันได้ยินคลื่นสุนามิกระแทกชายหาดครั้งแรก เสียงคนหวีดร้อง เสียงแม่แผดก้องเมื่อมือของลูกน้อยหลุดมือ" พวกเราก็ได้แต่จินตนาการว่ามัน "น่าจะ" เป็นอย่างไร มีใครกล้าบอกเต็มปาก เต็มคำว่า "ฉันสามารถบรรยาย แปล ได้ว่า แม่คนนั้นกำลังรู้สึกเช่นไรอยู่" และคนที่ได้ยินคนนี้่ เขาน่าจะรู้สึกเช่นไร? เราก็ได้แต่เพียงจินตนาการ ว่า "ถ้าเป็นเรา เราจะรู้สึกอย่างไร แค่ไหน?"

"ยามเมือทหารเกสตาโป พังประตูเข้ามา พ่อแม่จับฉันยัดไว้ในตู้กับข้าว เสียงตะโกนของทหารเยอรมันดัง ฉันฟังไม่รู้เรีื่อง ฉันกลัว" ใครจะสามารถบรรยาย "ความกลัว" นี้ออกมาอย่าง authentic ได้บ้าง?

คนอังกฤษมี islander mentality ที่พิศดาร ครั้งหนึ่ง มีหมอกจัดลงมา จนกระทั่งการเดินทางข้าม English Channel (ทางเรือ) ทำไม่ได้ในวันนั้น หนังสือพิมพ์อังกฤษก็ลงพาดหัว "Today Continent is Cut-Off!!"  แทนที่จะเป็น England is cut-off เราจะบรรยายความรู้สีกเช่นนี้ไม่ออกเลย ว่าเป็นอย่างไร ความเป็น "ชาวเกาะ" มันหมายถึงหลายๆอย่าง ความปลอดภัย ความรู้สึก reassure ว่าไม่มีใครบุกมาโดยไม่รู้ตัว ความเป็นสันโดษ ฯลฯ

ความสัมพันธฺระหว่างชนชาติ ที่คนอื่นๆยากจะเข้าใจ เช่น ทำไมคนอังกฤษจึงได้รู้สึกพิสดารกับคนฝรั่งเศส ทำไมจึงมีคำ French word, Frog, Dutch Wife, Forgive my french, etc ของเราเองก็ใช่ย่อย เวลาเราพูดถึงพม่า ลาว จีน (เจ๊ก) แขก เราก็มีภาษิต คำพังเพย ที่คนชาติอื่นๆจะฟังแล้ว "ไม่ make sense" สักเท่าไร เต็มไปหมด

โยดาเล่าให้ฟังว่า ในช่วงชีวิตที่ผ่านมา ก็ได้แปลหนังสือหลายเล่ม ล้วนเป็นหนังสือที่ทรงพลัง สร้าง กระตุ้นแรงบันดาลใจ แน่นอน หนังสือภาษาไทยก็มี หนังสือต่างประเทศก็มี ที่มีแรงบันดาลใจ ในที่นี้ คงจะหมายถึงหนังสือภาษาอังกฤษ ปรากฏว่า การแปลหนังสือในแต่ละครั้ง เราแทบจะถอดจิตวิญญาณของเรา เพื่อให้ซึมซับ เข้าถึง สภาวะจิตของผู้เขียน มีช่วงที่ดำรงชีวิตเหมือนอดัม เคิร์ลบ้าง เหมือนคาปราบ้าง (for the figure of speech) อันนี้น่าจะเป็นอุปมา อุปมัย เวลาเราพยายามสร้าง episodic หรือประสบการณ์ตรงจากเครื่องมือที่เป็น semantic หรือภาษา ถ้อยคำ (เนื่องจากสองคำนี้เป็นคำจำเพาะ เวลาบังอาจแปล ขอใส่คำเดิมเพื่อความสมบูรณ์)

ฮัมเบอร์โต มาตูรานา และฟรานซิสโก วาเรลา คงจะบอกเราได้ถึงความพิศดารในการสื่อสาร ความสับสนที่การันตีว่ามีอยู่ต่อไป ความแน่นอนของการที่เราจะต้องใช้การอ้างอิงตนเอง มารับรู้สิ่งเร้า สิ่งกระทบต่างๆ ในทางปฏิจจสมุปบาท ใครจะตัดทอนขันธ์ 5 ออกไปได้อย่างสิ้นเชิง เราอาศัย สัญญา ความทรงจำ มาทำให้เกิดความรู้สึก เกิดอุปาทานต่างๆ ว่ามี/ไม่มี ดี/ไม่ดี จนกว่าเราจะ "จำลอง" ประสบการณ์ตรงที่ทรงพลังใกล้เคียงกับผู้ประพันธ์ ที่เราอาจจะเข้าใกล้ authenticity ได้ มิฉะนั้น เราพยายามที่จะจำลอง ก็แค่นั้น

การแปลอีกปะเภทคือ การจับใจความ

เป็นการทุ่มเท self ลงไปรับรู้ความคิด ห้อยแขวน และรอให้ความจริงลงไปคลุกเคล้า ซึมซับกับตัวตนของเรา ผุดบังเกิดเป็นพลัง authentic ของเราเอง เป็นของเราที่แท้ ไม่ปรุงแต่ง และนำไปใช้ นั่นคือความหมายที่ว่า เราจะแปลอย่างไร แบบไหนนั้น สิ่งสำคัญที่สุด อาจจะเป็นว่า หลังจากแปลแล้ว เรากลายเป็นคนเช่นไร มันอาจจะไม่สำคัญเท่าไรนักว่า version ไหนของการแปล จะตรงกับคนเขียนมากที่สุด แต่หลังจากอ่านไปแล้ว คนอ่านกลายเป็นอะไร หรืออย่างไร ตรงนี้ที่จะมีผลต่อคนอ่าน ต่อชุมชนคนรอบข้าง ต่อสังคม ว่าเราแปลเสร็จ กลายเป็นคนหวาดระแวง คนขี้กลัว คนมีความสุข คนมีความทุกข์ คนที่สับสน คนที่มั่นใจ คนที่เกิดแรงบันดาลใจ ตรงนี้อาจจะเป็นเรื่องสำคัญมาก รึเปล่า?

ในภาพยนต์เรื่องราโชมอน เราดูจบ ก็ไม่ทราบว่าเรื่องไหนเป็นเรืองจริง แท้ที่จริง ทุกๆ version นั้น จริงที่สุดสำหรับแต่ละคน เพราะเราจะเติมคำลงในช่องว่างของ episodic ด้วย self reference ทั้งสิ้น เวลาเราอ่านคัมภีร์ หรือ scripture หรือ pali canon หรือพระไตรปิฏก เราก็กำลังอ่านหนังสือแปลเช่นเดียวกัน ของคนในยุคกว่า 2500 ปีก่อน คิดว่า "บริบท" จะมีผลต่อภาษา ความหมาย และ authenticity หรือไม่? อย่างไร?

แปลอย่างที่ผู้เขียนต้องการจะสื่อ / แปลอย่างที่คนแปลรู้สึก และเกิดแรงบันดาลใจ / แปลออกเป็นความเป็นไปได้ทั้งหมด ว่ามีีกี่แบบ กี่ประเภท จากมุมมองต่างๆ

แปลอย่างไร?

ในสามแบบที่กล่าวมา เป็นการแปลที่เกิดขึ้นจริง มาก น้อย ตามบริบทของแต่ละคนที่มีประสบการณ์แตกต่างกัน นักแปลอาชีพจะแปล (หรือพยายาม) แบบแรก คนที่อ่านเพื่อนำไปใช้ ก็จะแปลแบบที่สอง คนที่อ่านแบบวิเคราะห์ สอนการอ่าน สอนการแปล ก็อาจจะจำแนกแจกแจงในแบบที่สาม

ไม่ว่าจะแปลอย่างไร ถ้าคนแปลทุ่มเททั้งกาย ใจ สติ อารมณ์ความคิด ก็จะส่งผลต่อตัวตนของคนแปล การทุ่มเทนี้เป็นการจำลอง episodic experience เกิดการเรียนรู้ที่ลึกซึ้งขึ้นมาได้

ภาษาที่สวยงามนั้นเป็น subjective ความสวยเป็นความรู้สึกที่ immediate ออกมาฉับพลันทันที ไม่สามารถจะคิดล่วงหน้า จะเตรียมล่วงหน้า แต่เป็นการปลดเปลือยอารมณ์ให้สั่นไหวไปตามการรับรู้ ในขั้นแรก "ความรู้สึกสวยงาม" บังเกิดทันที บางครั้งโดยยังไม่ทันมี "ความคิด" เสียด้วยซ้ำ เช่น การฟังเสียงธรรมชาติ น้ำไหล ฝนตก คลื่นซัด ก็เป็นชุดภาษาที่สวยงามได้ ต่อจากนั้น เมื่อมีสัญญา เวทนา ขึ้น ก็เกิดความหมาย เข้าไปจับต้องความทรงจำ ให้ความหมายต่างๆ เกิดแรงบันดาลใจ เกิดความสะเทือนใจ เกิดอารมณ์ และอาจจะกระทบถึงตัวตนของผู้รับได้

การที่ภาษาเข้าไปนั่งในใจ นั่งแล้วทำอะไรต่อ ก็คงจะเป็นประสบการณ์ตรง ส่วนตัว แบบเดียวกับเรื่องราวราโชมอน บางคนฟังลำตัด เพลงฉ่อย ก็ได้ยินเสียงสัมผัส คำหลากหลายมาเรียงร้อย เกิดจังหวะจะโคน เกิดความไพเราะ เกิดความผ่อนคลาย เกิดความสนุกสนาน ภาษาลำตัด และเพลงฉ่อย เพลงร้องเหล่านี้ อาจจะพรรณนาเรื่องราวพื้นๆ ไม่วิลิศมาหรา ไม่ได้ยิ่งใหญ่ แต่ก็ทำให้ชีวิตรื่นรมย์ไประยะหนึ่ง ใครจะสามารถเปรียบเทียบ ความยิ่งใหญ่เล่านี้ได้? บางที ความรื่นรมย์เพียงเล็กน้อย ก็อาจจะเพียงพอที่จะช่วยให้ใครบางคนที่เศร้าเสียใจ อยากจะฆ่าตัวตาย ล้มเลิกความคิดไป คนๆนั้นต่อมา อาจจะกลายเป็นนักดนตรียิ่งใหญ่ เป็นรัฐบุรุษ เป็นมหาบุรุษก็ได้ ความยิ่งใหญ่ สวยงาม ของภาษาเราจะวัดจากอะไรดี? จำเป็นต้องเป็นเพลง classic เพลงพื้นบ้าน จังหวะเคาะดึกดำบรรพ์ หรือแม้กระทั่งเสียงฮึมฮัม chanting ของชนเผ่าพื้นเมือง ก็แฝงแรงบันดาลใจ ความหมาย มานานนับหลายชั่วอายุคน

คำถามที่น่าสนใจอาจจะเป็น ที่จริงแล้ว ภาษาสวยงาม หรือเข้าไปนั่งในใจเรานั้น เป็นเพราะเรา หรือเพราะภาษานั้นๆกันแน่?

เป็นไปได้ไหมที่เราอาจจะยอมให้ภาษาที่ใครคนอื่นบอกว่า ไม่เห็นสวย ไม่เห็นงาม เข้ามานั่งในใจของเรา? เมื่อนั้น เราจะเป็นคนแบบไหน เราจะกลายเป็นอะไร?