บุคคลที่มีปัญหาสถานะบุคคลในประเทศไทย
บุคคลที่มีปัญหาสถานะบุคคลในประเทศไทย
เมื่อมีคนถามผมว่าคนที่มีสถานะบุคคลคือใคร คำตอบของผมก็คือ คนที่อาศัยอยู่ในประเทศไทยแต่ไม่มีสัญชาติไทยและไม่มีสัญชาติอะไรเลย (คนไร้สัญชาติ) หรือเป็นคนมีสัญชาติแต่ก็เหมือนไม่มีสัญชาติ (คนเสมือนไร้สัญชาติ)
ก. คนไร้สัญชาติในประเทศไทย
ถ้าจะว่ากันให้ละเอียดชัดขึ้นอีก “คนไร้สัญชาติในประเทศไทย” ก็คือ คนที่อยู่ในประเทศไทย แต่ไม่มีสัญชาติของประเทศใดเลย ไม่ใช่แค่ว่าไม่มีสัญชาติไทยนะ แต่หมายถึงไม่มีสัญชาติของประเทศใดเลยในโลกนี้ อาจจะมีคนถามว่า “แล้วคนเหล่านี้มีอยู่ในประเทศไทยด้วยเหรอ” คำตอบก็คือมีแต่จะมีมากน้อยแค่ไหนนั้นยังไม่อาจรู้ได้ เอาเป็นว่าถ้าจะหา ก็คงพอจะเจอคนเหล่านี้อยู่ในกลุ่มต่างๆ ดังต่อไปนี้
1) คนไทยโดยข้อเท็จจริง แต่ยังไม่สามารถพิสูจน์ได้ว่าเป็นคนสัญชาติไทย และไม่มีจุดเกาะเกี่ยวที่จะทำให้ได้สัญชาติอื่นเลย ซึ่งคนเหล่านี้ในปัจจุบันก็ถูกถือว่าเป็นคนต่างด้าว หรือแม้กระทั่งเป็นคนหลบหนีเข้าเมืองผิดกฎหมายในประเทศไทย
2) คนต่างด้าวที่ได้รับอนุญาตให้มีถิ่นที่อยู่ถาวรประเทศไทย (ไร้สัญชาติ ไม่ไร้รัฐ – มิสิทธิถาวร) คนพวกนี้ก็จะมีใบสำคัญถิ่นที่อยู่ ใบสำคัญประจำตัวคนต่างด้าว มีบัตรประจำตัวคนซึ่งไม่มีสัญชาติไทย เลขประจำตัวขึ้นต้นด้วยเลข 8
3) คนต่างด้าวเข้าเมืองผิดกฎหมาย แต่ได้รับการผ่อนผันให้อยู่ในประเทศไทยเป็นการชั่วคราว (ไร้สัญชาติ ไม่ไร้รัฐ – มีสิทธิอาศัยชั่วคราว) คนพวกนี้ก็จะได้รับบัตรประจำตัว ที่มีเลขประจำตัวขึ้นต้นด้วยเลข 6 , เลข 7, เลข 0 หรือเลข 00 เป็นต้น
4) คนต่างด้าวเข้าเมืองผิดกฎหมาย แต่ทางราชการได้จัดทำทะเบียนประวัติไว้แล้ว (ไร้สัญชาติ ไม่ไร้รัฐ – ไม่มีสิทธิอาศัย) เป็นพวกที่ทางราชการจัดทะเบียนประวัติแล้ว แต่ยังไม่ได้รับการผ่อนผันตามกฎหมายให้อยู่ในประเทศไทยเป็นการชั่วคราว
5) คนต่างด้าวเข้าเมืองผิดกฎหมาย และทางราชการยังมิได้จัดทำทะเบียนประวัติไว้ (ไร้สัญชาติ ไร้รัฐ – ไม่มีสิทธิอาศัย และไร้ตัวตนทางทะเบียนราษฎร)
สำหรับกลุ่มแรก คนที่ไม่มีจุดเกาะเกี่ยวกับประเทศอื่นเลยที่จะทำให้ได้สัญชาติอื่นนอกจากสัญชาติไทย ถ้าหากคนนั้นไม่สามารถพิสูจน์จนได้รับการรับรองว่ามีสัญชาติไทย คนนั้นก็ถือเป็นคนไร้สัญชาติ เป็นคนที่มีปัญหาสถานะบุคคล
สำหรับกลุ่มที่สองถึงห้านั้น พอจะเห็นได้ว่ามีจุดเกาะเกี่ยวกับสองประเทศคือประเทศต้นกำเนิดของพ่อแม่ของบุคคลนั้น (ในเรื่องของสัญชาติของพ่อหรือแม่) หรือต้นกำเนิดของตนเอง (กรณีที่เกิดนอกประเทศไทย) กับประเทศที่เค้าอพยพเข้ามาอยู่หรือประเทศที่บุคคลนั้นเกิด (กรณีที่เกิดในประเทศไทย) ซึ่งกรณีจะเป็นปัญหาก็ต่อเมื่อ บุคคลนั้น ไม่ได้รับสัญชาติของประเทศใดในสองประเทศนั้นเลย ทำให้ต้องกลายเป็นคนไร้สัญชาติ เป็นคนที่มีปัญหาสถานะบุคคล เช่นบอกว่าเป็นคนอพยพจากลาวมาอยู่ในเมืองไทย ซึ่งเจ้าหน้าที่ไทยก็บอกว่าไม่ใช่คนสัญชาติไทย ไม่มีเอกสารเข้าเมืองถูกต้อง ก็ผิดกฎหมาย ครั้นจะให้อยู่ชั่วคราวซักปีสองปีแล้วส่งกลับ หรือว่าส่งกลับเลยให้กับทางลาว ทางเจ้าหน้าที่ลาวก็บอกไม่ใช่คนสัญชาติลาว รับกลับไม่ได้ ตกลงก็คือไม่ใช่ทั้งคนสัญชาติไทยและสัญชาติลาว และไม่มีสัญชาติอื่นๆ อีก ก็ไร้สัญชาติทันทีเลย
ทีนี้คงจะเห็นกันแล้วสิว่า การจะดูว่าคนไหนไร้สัญชาตินั้น มันต้องดูสองชั้น ชั้นแรกก็เป็นชั้นสันนิษฐานก่อน ก็คนในกลุ่ม 5 กลุ่มที่ว่ามานั่นแหละ สันนิษฐานไว้ก่อนได้เลยว่าอาจจะเป็นคนไร้สัญชาติ อันนี้ก็เป็นคนมีปัญหาสถานะบุคคลแน่นอนเลย เพราะยังไม่แน่ชัดว่ามีสัญชาติใดสัญชาติหนึ่งเลยต้องถือว่าเป็นคนมีปัญหาสถานะบุคคลไว้ก่อน แล้วก็หาทางให้บุคคลนั้นได้รับการพิสูจน์สถานะ ซึ่งในระหว่างนั้นก็ต้องแก้ไขเยียวยาเบื้องต้นไปก่อน เช่นการผ่อนผันให้อยู่ชั่วคราวในประเทศไทย เป็นต้น ดังเช่นที่ประเทศไทยได้ทำอยู่ ซึ่งก็เป็นคุณประโยชน์อย่างมากกับคนพวกนี้
หลังจากนั้นต้องมาดูชั้นที่สอง คือต้องมีการพิสูจน์สัญชาติด้วย ไม่ว่าจะเป็นการพิสูจน์สัญชาติไทย หรือสัญชาติอื่นๆ ถ้าผ่านการพิสูจน์สัญชาติและได้รับการรับรองแล้ว เช่นทางรัฐบาลลาวยอมรับว่าบุคคลนั้นเป็นคนสัญชาติลาว นี่ก็โล่งใจ เพราะจากเดิมที่เป็นคนมีปัญหาสถานะบุคคล จากการที่เราสันนิษฐานว่าไร้สัญชาติ มากลายเป็นคนมีสัญชาติ ก็จะไม่มีปัญหาสถานะบุคคล ขั้นตอนก็คือทำอย่างไรให้เค้าได้รับเอกสารที่ถูกต้องจากประเทศลาวเช่นบัตรประจำตัวประชาชน หนังสือเดินทาง เป็นต้น และเพื่อที่ทางประเทศไทยจะได้ถอนชื่อเค้าออกจากทะเบียนราษฎรของไทยต่อไป แต่ถ้าเจอคนที่พิสูจน์แล้ว ไม่มีสัญชาติอะไรเลย นั่นแหละคนไร้สัญชาติตัวจริงแท้ เป็นคนมีปัญหาสถานะบุคคลขั้นร้ายแรงที่สุด
ข. คนเสมือนไร้สัญชาติในประเทศไทย
นอกเหนือจากคนไร้สัญชาติแล้ว คนที่มีปัญหาสถานะอีกกลุ่มหนึ่งก็คือ “คนเสมือนไร้สัญชาติ” คำนี้อาจมีคนให้ความหมายหลากหลายกันไป ซึ่งก็จะไม่พูดถึงในตอนนี้ สำหรับในที่นี้ “คนเสมือนไร้สัญชาติ” หมายถึง คนที่มีสัญชาติ เช่นมีสัญชาติไทย สัญชาติพม่า สัญชาติอะไรก็ได้สัญชาติหนึ่ง แต่คนนั้นไม่สามารถใช้สิทธิที่ตนมีในฐานะที่เป็นบุคคลถือสัญชาติของรัฐนั้น เนื่องด้วยรัฐนั้นปฏิเสธการมีสัญชาติของบุคคลนั้น หรือรัฐนั้นไม่ประสงค์หรือไม่สามารถให้ความคุ้มครองบุคคลนั้นในฐานะที่เป็นคนถือสัญชาติของรัฐนั้นได้ หรือรัฐนั้นเป็นต้นเหตุแห่งการประหัตประหารหรือการละเมิดสิทธิมนุษยชนอย่างร้ายแรง
ยกตัวอย่างเช่น คนสัญชาติพม่า ที่หนีภัยการประหัตประหารจากรัฐบาลพม่า มาหลบอาศัยอยู่ในประเทศไทย โดยที่บอกว่าแม้เป็นคนสัญชาติพม่า แต่ถ้าถูกส่งตัวกลับไปที่ประเทศพม่าก็จะถูกประหัตประหาร หรือถูกละเมิดสิทธิมนุษยชนอย่างรุนแรงในรูปแบบต่างๆ ตัวอย่างข้างต้นนี้ชี้ให้เห็นว่า คนที่มีสัญชาติพม่านั้น ไม่ได้รับความคุ้มครองจากรัฐที่ตนมีสัญชาติอยู่คือรัฐบาลพม่า ดังนั้นการมีสัญชาติพม่า จึงไม่มีประโยชน์เหมือนกับไม่มีสัญชาติพม่า ก็เลยเรียกว่าเป็น “คนเสมือนไร้สัญชาติ”
คนพวกนี้ในประเทศไทย เท่าที่จะพอคิดออกได้ตอนนี้ก็มีอยู่หลายกลุ่มเหมือนกัน เช่น
· ผู้หลบหนีภัยการสู้รบจากพม่า ในพื้นที่พักพิงชั่วคราวผู้หลบหนีภัยการสู้รบ ในจังหวัดแม่ฮ่องสอน ตาก ราชบุรี กาญจนบุรี (ได้รับการจัดทะเบียนไว้แล้ว โดยมีเลขประจำตัวขึ้นต้นด้วยเลข 000)
· ผู้อพยพชาวม้งที่ห้วยน้ำขาว จังหวัดเพชรบูรณ์ (ไม่รู้ว่าได้มีการจัดทำทะเบียนประวัติแล้วหรือไม่)
· ชาวโรฮิงยา จากรัฐยะไข่ ประเทศพม่า (ไม่รู้ว่าได้มีการจัดทำทะเบียนประวัติแล้วหรือไม่)
· ผู้ลี้ภัยชาวเกาหลีเหนือ (ไม่รู้ว่าได้มีการจัดทำทะเบียนประวัติแล้วหรือไม่)
ซึ่งคาดเดาได้ว่าคนเหล่านี้ก็ยังมีสัญชาติเดิมของเค้าอยู่ (เพราะไม่รู้ว่าการที่ออกนอกประเทศมาแบบนี้เป็นเหตุให้ถูกถอนสัญชาติได้หรือไม่) แต่เค้าไม่ได้รับความคุ้มครองจากรัฐที่เค้ามีสัญชาติอยู่แต่อย่างใด (หรืออาจถูกลงโทษเมื่อถูกส่งกลับไป) สำหรับการอยู่ในประเทศไทยนั้นส่วนใหญ่แล้วคนเหล่านี้อยู่ในประเทศไทยในสถานะเป็นผู้หลบหนีเข้าเมืองผิดกฎหมายในประเทศไทย และถ้าถูกจับได้ก็จะถูกกักกันไว้เพื่อรอการส่งกลับ (ซึ่งก็หวังว่ารัฐบาลไทยจะส่งกลับเมื่อสถานการณ์คลี่คลายจนจะไม่เกิดอันตรายกับคนเหล่านี้ และการกลับเป็นไปด้วยความสมัครใจ) แต่ก็มีตัวอย่างที่ดีเหมือนกันที่รัฐบาลยอมให้คนเหล่านั้นบางส่วนไปตั้งถิ่นฐานในประเทศที่สามได้
หลายคนอาจสนใจว่า ในบรรดาคนต่างด้าวที่เข้ามาในประเทศไทย จะรู้ได้อย่างไรว่าเค้าเป็นคนเสมือนไร้สัญชาติ มันก็มีเครื่องมือหรือกลไกทำได้อยู่เหมือนกัน ถ้าจะลองยกตัวอย่างกลไกที่ทำกันในประเทศไทยอย่างย่อๆ มาเล่าสู่กันฟังก็พอจะมีอยู่บ้าง
· กระบวนการตรวจสอบและรับรองผู้หลบหนีภัยการสู้รบจากประเทศพม่า โดยคณะกรรมการระดับจังหวัด ในจังหวัดแม่ฮ่องสอน ตาก ราชบุรี และกาญจนบุรี ซึ่งถ้าคนที่ผ่านการรับรองแล้ว ก็ถือได้ว่าเป็นคนที่ไม่ได้รับความคุ้มครองจากประเทศพม่า (ไม่ว่าคนนั้นจะมีสัญชาติพม่า – กล่าวคือมีเอกสารรับรองความมีสัญชาติพม่า - หรือไม่ก็ตาม) เป็นคนเสมือนไร้สัญชาติ ซึ่งปัจจุบันคนเหล่านี้จำนวนมากก็ยังพักอาศัยอยู่ในประเทศไทย โดยได้รับความช่วยเหลือทางด้านมนุษยธรรมจากประเทศไทย และองค์การเอกชน รวมทั้งหน่วยงานสหประชาชาติที่เกี่ยวข้อง
· กระบวนการกำหนดและพิสูจน์สถานะผู้ลี้ภัย (Refugee Status Determination) ที่ดำเนินการโดยสำนักงานข้าหลวงใหญ่ผู้ลี้ภัยแห่งสหประชาชาติ (ยูเอ็นเฮชซีอาร์) และการที่รัฐบาลไทยยอมให้บุคคลที่ได้รับการรับรองจากยูเอ็นเฮชซีอาร์ดังกล่าวซึ่งมีประเทศที่สามให้คำมั่นว่าจะรับบุคคลนั้นไปไปตั้งถิ่นฐานในประเทศของตนนั้น สามารถเดินทางออกจากประเทศไทยไปตั้งถิ่นฐานในประเทศที่สามได้ ก็ถือได้ว่าเป็นกระบวนการหนึ่งในการตรวจสอบและรับรองสถานะของ “คนเสมือนไร้สัญชาติ” เพื่อช่วยให้บุคคลนั้นมีสัญชาติใหม่ได้
ที่พูดมาข้างต้นก็เป็นแค่ตัวอย่างจากสมองอันน้อยนิด จริงๆ แล้วอาจมีสถานการณ์หรือตัวอย่างอื่น ที่จะชี้ให้เห็นถึงสภาวะความ “เสมือนไร้สัญชาติ” แต่คงต้องอาศัยผู้รู้ท่านอื่นๆ มาร่วมด้วยช่วยนำเสนอ แต่อย่างน้อยวันนี้คงพอจะให้เห็นภาพได้บ้าง
สิ่งที่จำเป็นต้องพูดถึงเป็นการปิดท้ายก็คือ สำหรับประเทศไทย เรามีคนที่มาจากประเทศเพื่อนบ้านเยอะแยะมากมาย ซึ่งประเทศเพื่อนบ้านทั้งหลายนั้น เท่าที่รู้ก็ประสบปัญหาการจัดเก็บข้อมูลประชากร หรือจะพูดว่ายังมีปัญหาเกี่ยวกับการทะเบียนราษฎรอยู่มาก มีคนจำนวนมากที่ไม่มีชื่ออยู่ในระบบทะเบียนราษฎร การพิสูจน์สัญชาติเป็นเรื่องทำได้ยากลำบาก ดังนั้น การที่เราจะดูว่าบุคคลหนึ่งเป็น “คนไร้สัญชาติ” หรือเป็น “คนเสมือนไร้สัญชาติ” จึงเป็นเรื่องที่ยากมาก เราอาจเจอผู้ลี้ภัยจากพม่า ที่เราคิดว่าอยู่ในกลุ่ม “คนเสมือนไร้สัญชาติ” แต่อาจกลายเป็นว่า รัฐบาลพม่า ไม่รู้จัก ไม่รับรอง บุคคลนั้นในฐานะคนสัญชาติพม่าเลย ซึ่งทำให้บุคคลนั้นกลายเป็น “คนไร้สัญชาติ” ไปก็ได้
ความเห็น (3)
เรามี knowledge แล้วล่ะกานต์ แต่การปั้น know how ยังต้องเป็นงานของเรา
และเรื่องคนเสมือนไร้สัญชาตินั้น พี่ว่า มันมี ๒ ปรากฏการณ์ย่อย
๑. พวกที่รัฐเจ้าของสัญชาติไม่ยอมรับตัวตนและไม่ยอมให้ความคุ้มครอง อาทิ คนจากพม่าทั้งนอกหรือในค่าย
๒.พวกที่ไม่เอารัฐเจ้าของสัญชาติ อย่างครอบครัวสุขเสน่ห์ แม้รัฐอเมริกันจะยอมรับตัวตนของเขา และอาจให้ความคุ้มครองที่เขาร้องขอ แต่ "ความเป็น" ของพวกเขาไม่อาจพัฒนาบนแผ่นดินอเมริกา ดังนั้น อำนาจอธิปไตยของสหรัฐอเมริกาจึงไม่เอื้อต่อสิทธิมนุษยชนของเขา
มาถึงวันนี้ ภาคการเมืองและภาคราชการส่วนหนึ่งเข้าใจมาก มีคนยืนยันมาจากหลายสายค่ะ ในส่วนภาควิชาการ ก็ชัดเจนตรงกันมากขึ้น และที่ดีกว่าหลายปีก่อน ก็คือ practical มากขึ้น
เหลือเอนจีโอล่ะค่ะ ที่จะลุกขึ้นเอาเจ้าของปัญหาเป็นตัวตั้ง และเอาองค์ความรู้เป็นอาวุธในการจัดการ
คลินิกแม่อายจึงเป็นบทพิสูจน์ศักยภาพของเจ้าของปัญหาและชุมชนของเจ้าของปัญหา
ช่วยเล่าความเข้าใจของกงสุลอเมริกันเป็นบันทึกให้อ่านด้วยนะคะ
งั้นกรณีที่คนไทใหญ่หลายคนแม้จะมีบัตรหรือเอกสารแสดงตนว่าเป็นพม่า (ไม่ว่าจะได้มาแต่เกิด หรือเพิ่งไล่ให้กันไปหยก ๆ เพราะต้องหาคนมาลงประชามติรัฐธรรนูญก็ตามที) แล้ววันนี้พวกเขาก็บอกว่าไม่ไว้ใจรัฐพม่า ไม่สบายใจที่จะต้องอยู่ภายใต้การจัดการของรัฐพม่า ก็ต้องถือว่าเป็นคนเสมือนไร้สัญชาตินะสิครับ (เอ ทำไมผมคิดถึงม้งลาวไม่รู้สิ)
งั้นตรงนี้ก็คงต้องพูดถึงเรื่องเจตจำนงค์ (will) ของเจ้าของปัญหาด้วยหรือเปล่าครับ ที่ผ่านมาเราดูเหมือนจะคิดแต่ will ของรัฐ (หรือผมเข้าใจผิด)
ที่บอมพูดมาก็น่าคิดมากครับ เพราะเท่าที่รู้ตามกฎหมายปัจจุบันทั้งของไทยและหลายๆ ประเทศ คนเลือกไม่ได้ว่าจะมีสัญชาติอะไร (เพราะกฎหมายกำหนดไว้) จะเลือกได้ก็ตอนที่มีสองสัญชาติขึ้นไป และต้องการที่จะสละสัญชาติหนึ่งจากสองสัญชาติที่ตนมี
ดังนั้นอย่างคนไทใหญ่ที่ตามกฎหมายพม่าถือว่าเป็นคนสัญชาติพม่า ซึ่งช่องทางที่อาจจะได้สัญชาติอื่นก็มีอยู่ เช่น 1) ตามกรอบผู้ลี้ภัย คือการไปตั้งถิ่นฐานใหม่ในประเทศที่สาม หรือได้รับการยอมรับให้ตั้งถิ่นฐานในประเทศที่ตนลี้ภัยอยู่ และต่อมาได้รับสัญชาติของประเทศนั้น หรือ 2) การขอสัญชาติอื่น เช่น การขอแปลงสัญชาติ เป็นต้น
ในกรอบผู้ลี้ภัย ตามที่ผมเข้าใจ จะมีการให้น้ำหนักทั้งเจตจำนงค์ของรัฐ (ที่อาจบอกว่ายินดีรับกลับ ไม่ทำอะไรหรอก) และเจตจำนงค์ของเจ้าของปัญหา (ที่บอกว่าไม่เชื่อหรอก ถ้ากลับไปแล้ว โดนทำร้ายแน่) ประเด็นอยู่ที่ว่าใครเป็นคนกลางที่จะมาตัดสินล่ะครับ เพราะถ้าเป็นยูเอ็นเฮชซีอาร์ ก็เข้าใจว่าพยายามให้น้ำหนักกับเจ้าของปัญหา แต่จะต้องมีเหตุอันน่าจะเชื่อได้ว่าจะถูกประหัตประหาร (ไม่ต้องถึงขั้นพิสูจน์ให้เห็นโดยชัดแจ้ง) แต่ถ้าคนกลางเป็นรัฐบาลที่เป็นผู้ให้ที่พักพิง น้ำหนักที่ให้สำหรับเจตจำนงของเจ้าของปัญหาก็คงน้อยลงไป
ส่วนที่ว่าจะเป็นคนเสมือนไร้หรือเปล่า ก็พูดยากอีกเหมือนกันนะ การจะดูเรื่องเจตจำนง อย่างเดียวคงจะไม่พอ อาจต้องดูอย่างอื่นด้วย