วงจรชีวิตของปูแสม

ปูแสม (Salt March Crab)

โดย สุวรรณา จิตร์สิงห์

นักวิชาการศึกษา 8ว.

หลายสิบปีที่ผ่านมาพื้นที่ป่าชายเลน ชายฝั่งทะเลของไทยถูกบุกรุกทำลายลงอย่างมาก อันเป็นผลพวงมาจากการขยายตัวของประชากร หลายจังหวัดที่มีพื้นที่ชายฝั่งทะเลเช่น จังหวัดสมุทรสาคร สมุทรสงคราม จันทบุรี ตราด ประจวบคีรีขันธ์ฯลฯ มีการนำที่ดินไปใช้ประโยชน์ที่ไม่เหมาะสมกับสภาพดิน ได้แก่นำพื้นที่เขตป่าชายเลนไปถมที่แล้วสร้างหมู่บ้านจัดสรร ขุดบ่อทำนากุ้ง สร้างโรงงานอุตสาหกรรม หรือถมพื้นที่เพื่อทำการเกษตร-ปศุสัตว์ นอกจากนั้นประชาชนในชุมชนพื้นที่เขตป่าชายเลน ยังปล่อยน้ำเสีย ขยะจากครัวเรือน สารเคมีและขยะจากโรงงานอุตสาหกรรม ซึ่งล้วนเป็นมลพิษ จนทำให้พืชและสัตว์ที่ดำรงชีวิตในบริเวณป่าชายเลนลดจำนวนลงอย่างน่าเป็นห่วง โดยเฉพาะปูแสม (mud crab หรือ salt march crab ) ซึ่งดำรงชีวิตอยู่ในป่าชายเลนที่มีน้ำทะเลขึ้นลงตามธรรมชาติ ลดจำนวนลงอย่างน่าตกใจบางพื้นที่ที่เคยพบเห็นชุกชุมก็ลดจำนวนลงหรือหายไป นอกจากนั้นคนไทยมีวัฒนธรรมกินปูเกือบทุกชนิดจึงนิยมจับปูแสมกินเป็นอาหารทั้งสดและดองเค็ม และไม่เคยมีใครคิดจะทำฟาร์มเพาะเลี้ยงปูแสมเช่นการเพาะเลี้ยงหอยแมลงภู่หรือปลา พวกมันจึงลดจำนวนลงอย่างน่าเป็นห่วง ว่าในอนาคตอาจสูญพันธุ์ไปจากประเทศไทย

ลักษณะทั่วไปของปูแสม

ปูแสมมีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Sesarma (Sesarma) mederi (H. milne –Edwards) เป็นสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง ในไฟลั่มอาร์โทรปอด (Arthropods) ซุปเปอร์คลาสครัสเตเชีย(Crustacea) วงค์เดคาปอด(Decapod)หมายถึงสัตว์ที่มีส่วนหัวและอกติดเป็นส่วนเดียวกัน ส่วนท้ายเรียกว่าท้อง มีเปลือกหุ้มป้องกันอันตราย มีขาสิบขา ขาคู่แรกมีขนาดใหญ่เรียกว่าก้ามปู อาศัยอยู่ในบริเวณน้ำกร่อยที่มีน้ำทะเลขึ้น-ลง เช่นป่าแสม-โกงกาง ป่าจาก ป่าลำพู จัดเป็นปูที่มีคุณค่าทางเศรษฐกิจ และคุณค่าต่อระบบนิเวศเป็นอย่างยิ่ง ปูแสมเป็นสัตว์จำพวกที่มีระยางค์เป็นข้อปล้อง ลำตัวมีสีดำอมม่วงก้ามมีสีม่วงเข้ม กระดองเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีขนาดแตกต่างกันตามวัย ปูแสมเพศผู้จะมีสีสันสดใส และตัวโตกว่าเพศเมีย

รูปู :บ้านของปู

เนื่องจากปูแสมอาศัยอยู่ในบริเวณที่มีน้ำทะเลขึ้นลง มันเลือกที่จะมีชีวิตในป่าชายเลนที่คลื่นลมสงบ ดังนั้นมันจึงสร้างบ้านที่เป็นรู มักขุดรูอยู่ในบริเวณที่น้ำขึ้นน้ำลงท่วมถึง ดินโคลนปนทราย ลักษณะของรูปูแสมนั้นแตกต่างจากรูปูก้ามดาบและรูปลาตีนในบริเวณเดียวกัน เราสามารถแยกแยะได้โดยรูของปูแสมมีขนาดกว้างประมาณ 4 – 7 เซนติเมตร ปากหลุมที่ขุดจะมีกองดิน อุจจาระและรอยเล็บเท้า ปูแต่ละตัวจะมีบ้านของตัวเอง และออกหากินจะไม่ไกลจากรูมากนัก หากตกใจก็จะวิ่งลงรูเพื่อหลบภัยได้ทันท่วงที ตอนวิ่งลงรูมันจะถอยหลังลงแล้วชูก้ามเบ่งกันท่าไว้ ไม่มีตัวไหนวิ่งเอาหัวลงไปก่อน สีของลำตัวจะกลมกลืนกับสภาพแวดล้อมบางครั้งมีโคลนติดตามลำตัว รูปแบบของรูของปูแสมนั้น ในงานวิจัยของผู้เขียนเคยขุดรูดูพบว่า มีหลายรูปแบบ เช่น เป็นรูปตัวไอ( I shape) ตัวแอล (L shape) ตัวยู( U shape) หากเป็นตัวไอจะมีทางเข้าออกทางเดียว หากเป็น L และ U จะมีทางเข้าออกสองทาง ความลึกก็ขึ้นอยู่กับพื้นที่ เท่าที่ลองขุดดูลึก ระหว่าง 50 เซนติเมตร –165 เซนติเมตร มีความลาดเอียง 30 – 80 องศา

ปูแสมกินอะไรเป็นอาหาร

ปูแสมกินอาหารตามพื้นดินเลนอาจเป็นซากพืชซากสัตว์ที่ตาย ใบไม้สด และกินดินทรายเพื่อช่วยบดย่อยอาหาร ลักษณะท่วงท่าการกินอาหารของปูแสมนั้นจะค่อยๆกินไม่รีบร้อนโดยใช้ก้ามหยิบอาหารป้อนเข้าปาก ผู้เขียนเคยสังเกตพบว่ามันป้อนเฉลี่ย 15 – 25 ครั้งต่อนาที มันใช้ก้ามทั้งสองข้างหยิบอาหารป้อนเข้าปากที่มีระยางค์หลายคู่ช่วย มักออกหากินในเวลากลางคืน ส่วนกลางวันจะหลบภัยอยู่ในรูรอจนมืดจึงออกมาเต็มบริเวณ ในช่วงข้างขึ้นหรือข้างแรม 1 –2 ค่ำปูจะออกมามากหลังน้ำขึ้นปริ่มรูปู

การผสมพันธุ์- วางไข่

วิธีการดูความแตกต่างของปูแสมตัวผู้และปูแสมตัวเมีย เมื่อพลิกกระดองปูให้ดูด้านท้องหากเป็นตัวเมียตะปิ้งใหญ่ ตัวผู้ตะปิ้งเล็ก เมื่อถึงฤดูกาลผสมพันธุ์ปูแสมจะมีการผสมพันธุ์แบบภายใน(internal fertilization) ผิดกับสัตว์ทะเลหลายชนิดที่ผสมพันธุ์แบบภายนอก แม่ปูจะเลี้ยงไข่ที่ได้รับการผสมพันธุ์แล้ว ไว้ภายในตัว จนกระทั่งไข่แก่ มันจึงจะปล่อยฟองไข่ออกมาเก็บไว้ที่ตะปิ้งใต้ท้อง บริเวณหน้าอก แม่ปูจะคอยดูแลทำความสะอาดไข่อยู่เสมอ โดยการพัดโบกตลอดเวลาเพื่อให้ออกซิเจนเข้าไปเลี้ยงไข่ที่มีสีเหลืองเข้ม หากไข่ใบใดเสียจะมีสีดำ รังหนึ่งๆจะมีไข่ประมาณ 12,000 – 82,000 ฟอง - เมื่อวันเวลาผ่านไปประมาณ 14 –15วันหลังจากนั้น แม่ปูก็จะปล่อยไข่ ซึ่งมี 2 ช่วง ช่วงแรกเดือน เมษายน –กรกฎาคม และช่วงที่ 2 กันยายน –พฤศจิกายน ช่วงเวลานี้เป็นช่วงที่เรียกว่า “ปูชะไข่” (hatching) หลังจากน้ำทะเลขึ้นสูงสุดและเมื่อน้ำทะเลเริ่มลงปูก็จะเคลื่อนกองทัพลงไปในน้ำแล้วชะไข่ให้ลอยออกสู่ปากแม่น้ำและออกสู่ทะเลต่อไป

อยากรู้ลูกไปไหน

ไข่แก่ลอยออกสู่ทะเลบ้างตกเป็นอาหารของสัตว์น้ำอื่นๆ ช่วงนี้เรียกว่าแพลงค์ตอนสัตว์ มันจะมีการเปลี่ยนแปลงรูปร่างหลายครั้งจนกระทั่ง14-15วัน จะพัฒนาเป็นลูกปูขนาดเล็กและว่ายตามกระแสน้ำทะเลในช่วงน้ำขึ้นกลับเข้าฝั่ง เมื่อถึงป่าชายเลนมันก็จะลงเกาะพื้นคืบคลานขึ้นมาหากินเช่นเดียวกับพ่อแม่ของมัน สีสันของลูกปูนั้นกลมกลืนเหมือนกับโคลนเลนมากและมีขนาดเล็กเกือบเท่าเมล็ดพริกไทย ทำให้มันปลอดภัยจากผู้ล่า เช่นนก กิ้งก่า ลิงแสม มันจะอาศัยหากินจนกระทั่งเติบโตและเป็นปูตัวโตเต็มวัยที่พร้อมจะผสมพันธุ์และขยายเผ่าพันธุ์ต่อไปเฉกเช่นบรรพบุรุษของมัน

ต่อสู้เพื่อเป็นใหญ่

ปูแสมตัวผู้มักจะต่อสู้กันให้เห็นเสมอ มีสาเหตุอยู่หลายประการ อย่างแรกคือต้องการแสดงอาณาเขตหรือการเป็นเจ้าของพื้นที่ อีกประการหนึ่งเพื่อแย่งชิงตัวเมีย มันจะใช้ก้ามหนีบทำร้ายกันจนก้ามหรือขาหักหรือหลุด ฝ่ายที่แพ้ก็จะหนีไป หรือตายและตกเป็นอาหารของตัวอื่นๆไป

ก้ามและขาหลุดจะเป็นไอ้ด้วนไหม

ปูแสมมีความสามารถพิเศษในการงอกอวัยวะส่วนที่หลุดให้งอกใหม่ได้คล้ายๆกับสัตว์พวกจิ้งจก ดังนั้นมันก็จะงอกระยางค์ใหม่ได้ในเวลาต่อมา

ทำไมเรียกปูนิ่ม

ปูแสมจะมีการลอกคราบเช่นเดียวกับปูอื่นๆ เพื่อให้มันขยายตัวโตขึ้นโดยสลัดกระดองเก่าทิ้งไป ช่วงที่กระดองใหม่ใหม่ยังไม่แข็ง ปูจะมีลำตัวอ่อนนิ่มเรียกว่าปูนิ่มซึ่งเป็นช่วงเวลาที่ปูอ่อนแอและอาจตกเป็นเหยื่อได้ง่าย

ทำไมเข้าตาปูจึงเช็ดตา

ปูแสมจะเอาน้ำที่พ่นออกมาจากปากใช้ก้ามเช็ดน้ำนั้นแล้วนำไปถูที่ตา จะทำซ้ำๆหลายๆครั้งจนกระทั่งมันสามารถมองเห็น

เราได้รู้เรื่องปูแสมไปบ้างแล้วคงจะมองเห็นแล้วว่าปูแสมนั้นพร้อมที่จะสูญพันธุ์ตลอดเวลาหากสิ่งแวดล้อมเปลี่ยนเพราะวงจรชีวิตของมันขึ้นอยู่กับน้ำกร่อย ป่าชายเลน แหล่งอาหาร คนไทยเราจับปูแสมกินกันมากจนทำให้ประชากรของปูแสมลดลงอย่างน่าตกใจเมื่อก่อนแถวจังหวัดสมุทรสาคร จ.สมุทรสงคราม จ.สมุทรปราการ มีปูแสมมากแต่ปัจจุบันนี้แทบจะหาไม่เจอ จะเจอแต่ปูที่คนไม่กินกันคือปูก้ามดาบ อยากจะฝากข้อคิดไว้ว่าควรหยุดจับปูสักระยะโดยปล่อยให้แม่ปูได้วางไข่บ้างในช่วงฤดูกาลวางไข่ของเขา ควรเหลือพื้นที่ป่าชายเลนไว้ให้เป็นบ้านของเขาบ้าง เพื่อพวกเราจะได้มีปูแสมไว้เป็นอาหารกันต่อไปนานๆ

เอกสารอ้างอิง : วิทยานิพนธ์เรื่อง การศึกษาเบื้องต้นเกี่ยวกับพฤติกรรมบางประการและระบบนิเวศของปูแสม Sesarma (sesarma) mederi. โดย สุวรรณา จิตรสิงห์,มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์