สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส

          เนื่องจากวันที่ 2 สิงหาคม 2562 เป็นวันคล้ายวันสิ้นพระชนม์ครบรอบ 98 ปี ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส สมเด็จพระสังฆราชเจ้าพระองค์ที่ 10 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ พระองค์ทรงเป็นพระมหาเถระผู้มีคุณูปการต่อการศึกษาของคณะสงฆ์ไทยและต่อการศึกษาของชาติ พระองค์ทรงเป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดังนั้นพระองค์จึงได้รับความไว้วางพระราชหฤทัยจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในการปฏิรูปการศึกษาของคณะสงฆ์ไทย และการศึกษาของชาติ

          หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสยุโรป ทรงเห็นความเจริญก้าวหน้าทางด้านสังคมเศรษฐกิจและการเมืองของตะวันตก พระองค์ต้องการให้สยามประเทศมีความเจริญก้าวหน้าเหมือนยุโรป ทรงทราบดีว่าพื้นฐานของความเจริญรุ่งเรืองนั้นมาจากระบบการศึกษาที่เป็นกระบวนการพัฒนาคนในชาติ พระองค์ทรงดำริที่จะให้มีการจัดการศึกษาเพื่อมวลชน คือให้คนไทยทุกคนได้รับการศึกษาเท่าเทียมกัน จึงมีรับสั่งให้ก่อตั้งโรงเรียนเพื่อจัดการศึกษาในระดับประถมศึกษาทั่วประเทศ เนื่องจากในช่วงแรกยังขาดงบประมาณในการก่อสร้างโรงเรียน พระองค์จึงขอความอนุเคราะห์มายังคณะสงฆ์ให้ใช้วัดเป็นสถานที่เล่าเรียนหนังสือ สมเด็จพระมหาสมณเจ้าจึงขอความร่วมมือไปยังคณะสงฆ์ทั่วประเทศ ในการอำนวยความสะดวกแก่ทางราชการในการใช้วัดเป็นสถานศึกษาขั้นต้น ซึ่งก็ได้รับความร่วมมือเป็นอย่างดีจากคณะสงฆ์ ทำให้ระบบการศึกษาไทยในรูปแบบการศึกษามวลชนจึงเกิดขึ้นทั่วประเทศ ทำให้คนไทยทุกคนได้รับการศึกษาอย่างน้อยที่สุดคือสามารถอ่านออกเขียนได้ พระสงฆ์เองก็รับหน้าที่เป็นอาจารย์สอนหนังสือให้กับเด็กที่มาเรียนในวัด จึงมีการแต่งตั้งสมณศักดิ์ที่ "พระครู" อันหมายถึง พระภิกษุผู้ที่เป็นครูสอนในโรงเรียนของวัด

          นอกจากนั้นทรงมีคุณูปการต่อการศึกษาของคณะสงฆ์ไทยโดยทรงเปลี่ยนแปลงหลักสูตรการเรียนการสอนพระปริยัติธรรมแผนกบาลี จากเดิมที่ใช้ตำรามูลกัจจายนไวยากรณ์ที่ยากต่อการศึกษา ก็ทรงแต่งตำราบาลีไวยากรณ์ 4 ภาค ซึ่งกระชับและง่ายต่อการศึกษาไวยากรณ์ภาษาบาลี ทรงปรับหลักสูตรการเรียนการสอนบาลีตั้งแต่ประโยค 1-2 ถึง ป.ธ.9 และเปลี่ยนวิธีการประเมินผลหรือการสอบ จากเดิมที่เป็นการสอบปากเปล่าก็เปลี่ยนมาเป็นการสอบข้อเขียน อีกประการหนึ่งคนไทยสมัยก่อนจะนิยมบวชในช่วงเข้าพรรษา ดังนั้นพระองค์จึงจัดหลักสูตรระยะสั้น ซึ่งเรียกว่าหลักสูตรนักธรรมขึ้นสำหรับผู้บวชระยะสั้นเพียงหนึ่งปีหรือไม่เกิน 3 ปี หลักสูตรนักธรรมมี 3 ระดับคือนักธรรมชั้นตรี นักธรรมชั้นโท และนักธรรมชั้นเอก พร้อมกันนั้นพระองค์ได้แต่งตำราประกอบการเรียนการสอนทั้ง 4 รายวิชา คือ วิชาพุทธประวัติ วิชาธรรมะ (นักธรรมตรีใช้หนังสือนวโกวาท นักธรรมโทใช้หนังสือธรรมวิภาค นักธรรมเอกใช้หนังสือธรรมวิจารณ์) วิชาวินัย (ใช้หนังสือวินัยบัญญัติและอภิสมาจารสิกขา) วิชากระทู้ธรรม (ใช้หนังสือพุทธศาสนสุภาษิต)

          ในส่วนวิชาพุทธประวัติ พระองค์ได้ทรงปรับรื้อกระบวนทัศน์ใหม่โดยใช้วิธีการศึกษาพุทธประวัติอย่างเป็นวิทยาศาสตร์ เนื่องจากทรงได้รับอิทธิพลจากองค์ความรู้ทางวิทยาศาสตร์มาเป็นอย่างดีตามพระราชบิดา ดังนั้นหนังสือพุทธประวัติที่พระองค์รจนาขึ้นจึงมีความเป็นเหตุเป็นผล เป็นวิทยาศาสตร์ เป็นการศึกษาเชิงประวัติศาสตร์จากข้อมูลที่มีอยู่ในคัมภีร์พระไตรปิฎก พุทธประวัติที่ทรงแต่งจึงไม่เน้นเรื่องราวเหนือธรรมชาติที่เกี่ยวกับอิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์เหมือนในคัมภีร์ปฐมสมโพธิกถาของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส พูดง่ายก็คือทรงนำเสนอเรื่องราวของพระพุทธเจ้าในฐานะบุคคลในประวัติศาสตร์ที่แสวงหาสัจธรรมจนตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ขณะที่คัมภีร์ปฐมสมโพธิกถานำเสนอเรื่องราวของพระพุทธเจ้าในฐานะเทพเจ้าที่มาเกิดเป็นมนุษย์ผู้ทรงบุญญาภินิหารและเปี่ยมด้วยบุญญาธิการ เรื่องราวในชีวิตของพระพุทธเจ้าจึงเต็มไปด้วยอิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์ต่าง ๆ นานา ด้วยอิทธิพลของการศึกษาอย่างเป็นวิทยาศาสตร์นั่นเอง สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระวชิรญาณวโรสจึงนำเสนอประวัติของพระพุทธเจ้าในรูปแบบใหม่ที่สัมผัสและเข้าใจได้โดยไม่อิงปรากฎการณ์เหนือธรรมชาติ เป็นพุทธประวัติที่สอดรับกับความคิดความเข้าใจของคนไทยยุคใหม่ที่ถูกฝึกฝนให้คิดและเข้าใจอย่างเป็นเหตุเป็นผลตามหลักวิทยาศาสตร์ เป็นพุทธประวัติเชิงวิเคราะห์ที่เป็นที่ยอมรับในเวลาต่อมา

         เหล่านี้คือคุณูปการบางส่วนที่สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรสได้สร้างสรรค์ไว้แก่ประเทศชาติ พระพุทธศาสนาและคณะสงฆ์ไทย