ชมรมตามรอยเท้าพ่อ_ (๑) ศาสตร์พระราชาแก้ปัญหาน้ำเสีย "ใช้อธรรมปราบอธรรม"

ช่วงเดือนสิงหาคม - ตุลาคม ๒๕๖๐ ที่ผ่าน ชมรมตามรอยเท้าพ่อได้เสนอโครงการต่อกองกิจการนิสิตและขออนุญาตจากองอาคารสถานที่มหาวิทยาลัยมหาสารคาม น้อมนำเอาศาสตราพระราชาตอน "อธรรมปราบอธรรม" ที่ทรงมีพระราชดำริให้หน่วยงานต่าง ๆ ร่วมกันปรับปรุงแก้ปัญหาน้ำเสียในบึงมักกะสัน มาสร้างเป็นกิจกรรมจิตอาสาเรียนรู้จากการลงมือทำ (Learning by Doing) และเรียนรู้บนฐานปัญหา (Problem-based Learning) ณ สระน้ำระหว่างอาคารบัญชีและการจัดการและอาคารราชนครินทร์ (ตึกบัญชีฯและตึกRN) ... ผมในฐานะอาจารย์ที่ปรึกษาชมรม ขอบันทึกการเรียนรู้และความชื่มชมของตนไว้ เป็นกำลังใจต่อสมาชิกชมรมในอีกทางหนึ่ง 

ศาสตร์พระราชาตอน "อธรรมปราบอธรรม" 

หลักการทรงงานสำคัญประการหนึ่งของในหลวงรัชกาลที่ ๙ คือ ทรงดำริใช้  "อธรรมปราบอธรรม"  ดังตัวอย่างกรณีน้ำเน่าเสียจากโรงงานรถไฟมักกะสันและชุมชนรอบ ๆ ทรงพระราชทานคำแนะนำให้นำผักตบชวามาเป็นตัวกรองน้ำเสีย ดูดซับความโสโครก เป็นเครื่องกรองน้ำธรรมชาติ  ดังพระราชดำรัสตอนหนึ่งว่า ....

...บึงมะกะสันนี้ทำโครงการที่เรียกว่าแบบคนจน โดยใช้หลักว่าผักตบชวาที่มีอยู่ทั่วไปนั้น เป็นพืชดูดความโสโครกออกมาแล้วก็ทำให้น้ำสะอาดขึ้นได้ เป็นเครื่องกรองธรรมชาติ ใช้พลังงานแสงอาทิตย์และธรรมชาติของการเติบโตของพืช...

อธรรม ๑ คือน้ำเสียจะถูกปราบด้วยอธรรม ๑ คือผักตบชวา ซึ่งเป็นวัชพืช 

หลักการทรงงานของในหลวงรัชกาลที่ ๙ นั้น ทรงจะเริ่มจากการศึกษาปัญหาและวิธีการแก้ปัญหาโดยใช้หลักวิชาการ จากนั้นเป็นการวางแผนงานด้วยการเขียนลงบนกระดาษ (เขียนแผนบนกระดาษ) ก่อนจะเริ่มดำเนินงานตามขั้นตอนที่กำหนด และดูแลจดจ่อต่อเนื่อง สร้างสรรค์ภูมิปัญญาไปสู่การแก้ปัญหาอย่างยั่งยืน .... นี่คือกระบวนการที่นิสิตชมรมฯ จะได้เรียนรู้จากโครงการฯ 

สำรวจและวิเคราะห์ปัญหา

ครั้งหนึ่งในที่ประชุมผู้บริหารมหาวิทยาลัยพบบุคลากรส่วนกลาง (สำนักศึกษาทั่วไป เป็นหนึ่งในหน่วยงานส่วนกลางของมหาวิทยาลัย) มีลุกขึ้นสะท้อนปัญหาต่อเวทีว่า ตอนนี้น้ำในสระข้างตึกRN กำลังเน่าเสีย น้ำมีสีเขียว และมีกลิ่นเหม็น ... ในใจผมคิดว่า ผมทำงานอยู่ข้างตึกราชนครินทร์ทุกวัน ไม่ยักจะได้กลิ่นอะไร แต่ก็ตั้งใจว่าจะเอาเรื่องนี้ไปคุยกับนิสิตชมรมตามรอยเท้าพ่อ จากนั้นไม่นานก็ได้มีโอกาสได้หารือกับประธานชมรมฯ  นางสาวมรรคณาวี รุ่งแสง (นิสิตชั้นปี ๔ สาขาการจัดการทรัพยากรมนุษย์ คณะการบัญชีและการจัดการ) และต่อมาในที่ประชุมชมรมตามรอยเท้าพ่อ ได้มีมติเสนอโครงการตามรอยพ่อตอน "บำบัดน้ำเสียด้วยผักตบชวา" ตามรอยพระราชดำริ ณ สระน้ำข้างตึกบัญชีและRN กระบวนการเรียนรู้ตามรอยพ่อ จึงเริ่มขึ้น 

เริ่มต้นด้วยการศึกษาสภาพปัญหาและวางแผนบนกระดาษ ชมรมฯ ได้เชิญ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. ภูวดล โกมณเฑียร และ ดร.ญาณวุฒิ อุทลักษณ์ ผู้เชี่ยวชาญเรื่องการบำบัดน้ำด้วยวิธีนิเวศวิทยา  มาร่วมประชุมให้ความรู้และให้คำแนะนำในการแก้ปัญหาน้ำเสีย และลงพื้นที่สำรวจปัญหาเบื้องต้น ในวันที่ ๒๙ สิงหาคม ๒๕๖๐

ข้อสังเกตและคำแนะนำสำคัญที่ท่านทั้งสอง มีดังนี้ 

• ลักษณะของสระน้ำเป็นแบบปิด ไม่สามารถระบายน้ำเข้าออกได้ ดังนั้น ต้องจัดการกับต้นตอของปัญหา คือน้ำเสียจากอาคารหรือร้านอาหารที่ปล่อยน้ำเสียลงสู่สระน้ำ 
• ลำพังผักตบชวาที่ชมรมจะเลี้ยงไว้ในตัวอักษร MSU ที่สูงเพียงไม่เกิน ๑๐ เมตร ตัวอักษรกว้าง ๑ เมตร นั้น ไม่สามารถจะช่วยบำบัดน้ำเสียได้  ต้องเพิ่มปริมาณผักตบให้มากขึ้น และใช้กังหันน้ำเติมอากาศช่วยด้วย หรือรวมถึงการใช้อีเอ็มบอลด้วย 
• ต้องตรวจคุณภาพน้ำ วัดค่า DOC BOD และความเป็นกรด-เบส  เพื่อระบุแนวทางการดำเนินการอีกครั้งหนึ่ง 

ท่านอาจารย์ นพดล ได้มอบหมายให้นิสิตได้มาตรวจวัดคุณภาพน้ำ เมื่อวันที่ ๙ กันยายน ๒๕๖๐ ได้ผลดังตาราง 

ผลการตรวจคุณภาพน้ำบอกว่า น้ำในสระเป็นน้ำเสีย ปริมาณก๊าซออกซิเจนที่ละลายในน้ำหรือค่า DO (Dissolved Oxygen, DOo คือค่าที่วัดวันแรกที่เก็บน้ำตัวอย่าง) ทุกจุดมีค่าต่ำกว่า ๓ มิลลิกรัมต่อลิตร (mg/l, หรือ ppm) แสดงว่าเป็นน้ำเสีย ซึ่งปกติน้ำแหล่งน้ำในธรรมชาติทั่วไปจะมีค่า DO อยู่ที่ ๕-๘ ppm

จากการสำรวจ สาเหตุของการเน่าเสียของน้ำน่าจะมาจากการปล่อยน้ำจากร้านอาหารข้าง ๆ สระน้ำทั้งฝั่งทิศใต้และทิศเหนือ ซึ่งปล่อยให้ไหลจากที่ล้างจานชามผ่านร่องน้ำคอนกรีตลงน้ำโดยตรง  อย่างน้อย ๓ จุด  ภาพด้านล่างต่อไนปี้แสดงจุดที่น้ำล้างจานจากร้านอาหารแห่งหนึ่งด้านทิศใต้ของสระน้ำ

ปลูกผักตบชวา

จากการศึกษาศาสตร์พระราชาที่ทรงแนะนำให้นำผักตบชวามาใช้บำบัดน้ำเสีย หลักสำคัญในการเพาะเลี้ยงและดูแล มีดังนี้

• เพาะเลี้ยงไว้ในที่จำกัดเขตของการขยาย ขนาดไม่ใหญ่เกินไป สามารถเข้าถึงได้และใช้เครื่องมือรื้อทิ้งผักตบเมื่อตอนแก่เต็มที่ได้ และเพื่อป้องกันการกระจายเต็มสระน้ำ ... 
• ขนาดของแปลงผักตบ ควรมีรูปแบบที่ไม่กว้างยาวเกินไป จนปกปิดแสงอาทิตย์อันจำเป็นต่อการเจริญเติบของสิ่งมีชีวิตในน้ำ  ...  การเพาะเลี้ยงผักตบเป็นตัวอักษรขนาดกว้างเพียง ๑ เมตร จึงผ่านเป็นไปตามความข้อนี้ 
• ต้องรื้อผักตบแก่เก่าเอาออกทุก ๆ ๑๐ สัปดาห์ (๒ เดือนครึ่ง) เพื่อให้มีผักตบที่กำลังเจริญเติบโตอยู่ตลอด  ผักตบชวาจะดูดซับสิ่งโสโครกและสารอินทรีย์ที่อยู่ในน้ำอันเป็นเหตุของน้ำเน่าเสีย ทำหน้าที่เป็นเหมือนไต ... ในหลวงทรงเรียกว่า "ไตธรรมชาติ" 
• ลำพังผักตบชวาที่เพาะเลี้ยงนี้ จะไม่สามารถบำบัดน้ำเสียได้ ต้องใช้เครื่องเติมอากาศเพิ่มเติม ซึ่งทางมหาวิทยาลัยได้ดำเนินอย่างดีอยู่แล้ว นอกจากนี้แล้วอาจใช้อีเอ็มบอลช่วยเพิ่มจุลินทรีย์บำบัดน้ำเสียเพิ่มเติมอีกทางหนึ่ง 

(ขอบคุณ ภาพจาก มานะ ภูพันนา)

ขอชื่นชมจิตอาสาและความสามัคคีของสมาชิกชมรมตามรอยเท้าพ่อทั้ง ๓๐ คน  ปัญหาน้ำเน่าเสียจะแก้ไขได้จริง คงต้องทำต่อไปอย่างต่อเนื่องและตามหลักวิชาการวิธีต่าง ๆ  แต่สิ่งที่บรรลุและเกิดเป็นผลลัพธ์อย่างรูปธรรมแล้วคือ ประสบการณ์และความภูมิใจร่วมกันในการทำกิจกรรมเพื่อส่วนรวมนี้

ขอเป็นกำลังใจและฝ่ายสนับสนุนเท่าที่จะทำได้ต่อไป นิสิตควรขอบพระคุณกองกิจการนิสิตฯ ที่ให้ความสำคัญและส่งเสริมกิจกรรมเรียนรู้ที่ดีแบบนี้ในมหาวิทยาลัย

อีกบทบาทหนึ่งของการทำงานสืบสานปณิธานตามพระราชดำริในหลวงรัชกาลที่ ๙ คือ การเป็นอาจารย์ที่ปรึกษาชมรมตามรอยเท้าพ่อ ... ด้วยความภูมิใจและชื่นชม... 

[ธนิตย์ สุวรรณเจริญ]

อธรรมปราบอธรรม..ขจัดทั้งผักตบชวา ขจัดทั้งน้ำเสีย ยิงปืนนัดเดียวได้นกสองตัวเลยนะครับ