การไหว้ครูทางด้านนาฏศิลป์

การไหว้ครูทางด้านนาฏศิลป์

การไหว้ครู หรือการครอบ มอบ  ดังที่กล่าวถือกันอย่างเคร่งครัด ผู้ที่ไม่ได้ผ่านการครอบ การมอบ จะออกไปแสดงหรือ สอนใครหรือไปทำพิธีไหว้ครู ไม่ได้โดยเด็ดขาด ตามความเชื่อถือ ของศิลปินทั่วๆไป หรือเพลงหน้าพาทย์ใด  ที่ครูไม่ได้ต่อให้ ถึงแม้ตัวเองเห็นคนอื่นรำแล้วจำได้   ก็ไม่สามารถรำได้  ถ้าขืนรำไปก็อาจจะเป็นไปได้ต่างๆนานา  เช่น ปวดท้อง ปวดหัว ตัวร้อน กระวนกระวายใจ บางคนสติฟั่นเฟือนไปก็มี 

          นอกจากนี้แล้วมีข้อห้ามต่างๆอีก  ตามที่เล่าสืบต่อกันมามากมายหลายประการ  เป็นต้นว่า  ห้ามขึ้นบนเตียงเมื่อยังไม่ถึงการแสดง  ห้ามเจาะทะลวงตาหรือแก้ไขหน้าโขนโดยลำพัง   ห้ามนำอาวุธต่างๆ ที่ใช้ในการแสดงไปใช้เล่นกันเมื่อนอกเวลาการแสดง   ห้ามข้ามอาวุธ ห้ามข้ามเครื่องดนตรี และอื่นๆอีกมากมาย   เหล่านี้หากผู้แสดงไม่ปฏิบัติตามก็จะมีอาการเจ็บป่วยขึ้น  โดยกะทันหันในระหว่างการแสดงเช่น ปวดท้อง ปวดหัว แน่นจุกเสียดโดยกะทันหัน เมื่อเกิดปัญหาเหล่านี้ครูมักจะสันนิฐานว่า  เป็นเพราะผู้นั้นผิดครู ต้องจุดธูปขอขอขมาลาโทษ  และอาการเหล่านี้จะหายไป

          ในปัจจุบันการมอบท่ารำเพลงหน้าพาทย์ต่างๆของวิทยาลัยนาฏศิลป์ได้จัดเป็นหลัดสูตรเป็นขั้นๆไป  โดยมิได้คำนึงถึงฝีไม้ลายมือ  ความรู้  และบทบาทการแสดง ทุกคนมีสิทธิเท่าเทียมกันหมด  สุดแล้วแต่ใคร จะมีปฏิภาณไหวพริบดี  ถึงอย่างไรก็มีหลักเกณฑ์อยู่ว่า  การมอบที่รำหน้าพาทย์นั้น จะรับมอบต้องเข้าพิธีครอบเสียก่อน จึงจะมอบได้และเมื่อรับมอบแล้ว ผู้ได้จะเก็บวิชาด้วยความเคารพบูชา  หากดูหมิ่นเหยียดหยามไม่เคารพ  ภัยอาจเกิดได้กับตัว หรือมีอันเป็นไปต่างๆนานา

การแสดงมหรสพต่างๆ  ไม่ว่าจะเป็นการแสดงโขน – ละคร ก็ต้องมีการไหว้ครู ซึ่งเป็นธรรมเนียมปฏิบัติและถือเป็นเคล็ดลางในการปฏิบัติ เพื่อเครารพบูชาสิ่งศักดิ์สิทธ์ ที่เหล่าผู้ศึกษาทางนาฏศิลป์เรียกว่า ครู ไม่ว่าจะเป็นเทพเจ้าบนสรวงสวรรค์ ตลอดจนพระครูฤษีผู้ทรงญาณ จะถือว่าผู้ศึกษาทางนาฏศิลป์จะเต็มเปลี่ยมไปด้วยความกตัญญูกตเวทีต่อครูอาจารย์ เพราะถูกปลูกฝังตั้งแต่เริ่มเรียน ฉะนั้นก่อนที่จะทำการฝึกหัดท่ารำที่เรียกกันว่า การฝึกหัดเบื้องต้น เช่นเพลงช้า-เพลงเร็วของพระนาง การฝึกหัดแม่ท่าของยักษ์ ลิง ตลอดจนการฝึกหัดดนตรีนั้น  ผู้ที่ได้รับการถ่ายทอดจากครู อาจารย์  จะนำดอกไม้ธูปเทียนมาเคารพเบื้องต้นก่อน  โดยครู  อาจารย์ จะเป็นผู้กล่าวนำในสิ่งที่เป็นมงคล  เช่น ขอขมาลาโทษ ถ้าการฝึกหัดนั้นมีสิ่งผิดพลาด ขออภัยด้วย  ขณะเดียวกันก็ขอให้จดจำได้ทุกกระบวนท่า  และเมื่อมีการซ้อมจนเกิดความชำนาญ  พอที่จะออกแสดงเป็น เสนายักษ์ เสนาลิง นางกำนัล  หรือทางดนตรีร่วมวงบรรเลงโหมโรงได้จบ  ก็ต้องทำการไหว้ครูและมอบเสียก่อน

การจัดพิธีไหว้ครูได้กำหนดให้ ทำการในวันพฤหัสบดี  ซึ่งถือว่าเป็น วันครู เนื่องจากครู อาจารย์ทางด้านนาฏศิลป์- ดนตรีไทย ถือว่าหน้าพาทย์ต่างๆ  เพลงและท่ารำมีความศักดิ์สิทธิ์เป็นพิเศษ   นั้นผู้แสดงและผู้บรรเลงจะต้องผ่านการไหว้ครู  และครอบเสียก่อน มิฉะนั้นจะถือว่า  ผิดครู หรือ  แรงครู  ด้วยเหตุนี้วิทยาลัยนาฏศิลป  จึงกำหนดพิธีไหว้ครูและพิธีครอบขึ้นเป็นงานประจำปีปีละ๑ ครั้ง ฉะนั้นก่อนถึงวันไหว้ครู ทางวิทยาลัยนาฏศิลปจะต้องจัดเตรียมสถานที่  จัดศีรษะครู อาจารย์ มาตั้ง จัดหาเครื่องสังเวย พอถึงวันพฤหัสทุกสิ่งทุกอย่างพร้อมที่จะประกอยพิธีได้  ต้องมีการประกอบพิธีกรรมทางศาสนา คือพิธีสงฆ์ พระสงฆ์เจริญพุทธมนต์ เลี้ยงอาหารพระสงฆ์  เสร็จแล้วอนุโมทนาอุทิศส่วนบุญส่วนกุศล ให้แก่ครู อาจารย์ ตลอดจนเทพยาดาต่างๆ ต่อจากนั้นก็เริมพิธีไหว้ครู   การไหว้ครูนั้นผู้เป็นประธานประกอบพิธีไหว้ครู  ได้จัดขั้นตอนไว้ดังนี้

ขั้นตอนที่ ๑  เชิญประธานในงานจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัย ปี่พาทย์บรรเลงเพลงสาธุการ  ซึ่งหมายถึงการบูชาพระรัตนตรัย 

ขั้นตอนที่  ๒     ประธานผู้ประกอบพิธีไหว้ครู ซึ่งแต่งชุดขาวเข้ามาก็เริ่มต้นพิธี  โดยเรียกเพลงหน้าพาทย์ ตามระดับดังนี้  (ช่วงนี้สมมุติผู้นำพิธีนั้นเป็นผู้อ่านโองการโดยการเชิญเทพยาดา ครู อาจารย์  ซึ่งเปรียบเสมือนพราหมณ์ผู้ประกอบพิธีหลวง)

๑.  หน้าพาทย์พราหมณ์   เข้าผู้ประจำพิธีเดินเข้าประจำพิธี

๒.  มหาฤกษ์                         จุดเทียนชัย

๓.  สาธุการกลอง                   นมัสการพระรัตนตรัยและน้อมระลึกถึงคุณอาจารย์

๔.  ตระเทวาประสิทธิ์              การเชิญเทวดา

๕.  โหมโรง                          เป็นการโหมโรงเพลงช้า  เพลงเร็วจนจบ

๖.  ตระเชิญ                         เป็นการเชิญ ครู อาจารย์มาร่วมพิธี

๗.  ตระพระนารายณ์               เป็นการเชิญพระนารายณ์

๙.  คุกพาทย์                        เชิญครูยักษ์ใหญ่

๑๐.  ตระพระประโคนทัพ          เชิญพระประคุณธรรม

๑๑.  เสมอเถร                       เชิญพระฤษีต่างๆ

๑๒.  เหาะ                           การเดินทางของเทวานางฟ้า

๑๓.  โคมเวียน                       เทวดานางฟ้ามาร่วมประชุมในพิธี

๑๔.  ช้าเพลงเร็ว                    เชิญครูพระนาง

๑๕.  แผละ                          เชิญครูพญาครุฑ

๑๖.  โล้                              เชิญบรรดาครู อาจารย์สัญจรทางน้ำ

๑๗.  กราวนอก                     เชิญครูลิง

๑๘.  รุกร้น                          เดินทางมาเป็นขบวนใหญ่

๑๙.  เสมอข้ามสมุทร                เดินทางเป็นกองทัพ

๒๐.  บาทสกุณี                      เชิญครูพระ

๒๑.  กราวใน                        เชิญครูยักษ์

๒๒.  เสมอมาร                      เชิญพญายักษ์ใหญ่

๒๓.  เสมอผี                         เชิญภูตผีปีศาจ

๒๔.  พระพิราบเต็มองค์             เชิญครูพระพิราบ

๒๕.  ตระสันนิบาต                  เชิญครู  อาจารย์  ตลอดจนเทวดานาฟ้าเข้าร่วมพิธี

๒๖.  เชิด                            เทวดา  นางฟ้า  เดินทางมา

๒๘.นั่งกิน                          ครูกำลังเกินเครื่องสังเวย

๒๙.  เซ่นเหล้า                      ครูกำลังเสพสุรา

หลังจากประธานได้กำลังอ่านโองการเชิญ  เทพยดา ครู อาจารย์ มาสิงสถิตในพิธีและนั่งกินเครื่องสังเวยกันแล้ว  ประธานในพิธีจะดำเนินการขั้นต่อไป

ขั้นตอนที่ ๓  ประธานในพิธีสมมุติตัวเองเป็นพระภรตฤษี  โดยการอัญเชิญศีรษะตัวเองถือไม้เท้าเดินออกมา  และหันหน้ามาทางโต๊ะเครื่องสังเวย  และหน้าครูต่างๆ  ปี่พาทย์จะบรรเลงเพลงหน้าพาทย์  ดำเนินพราหมณ์  หรือพราหมณ์เข้า  สุดแล้วแต่ประธานพิธีจะเรียก  เพราะประธานพิธีบางคนไม่ได้เพลงหนึ่งเพลงใด ก็จะเรียกเพลงที่ตนเองได้มา  เมื่อรำเพลงจบ  แล้วก็หันมาถามบรรดาสานุศิษย์ว่า บรรดาศิษย์เก่าและศิษย์ใหม่มาพร้อมกันแล้วหรือ บรรดาสานุศิษย์ก็จะขาดรับพร้อมกันว่า  พร้อมแล้วเจ้าคะ – ครับ องค์พระฤษีก็ขึ้นประทับบนแท่น แล้วก็ดำเนินการต่อไป คือ การมอบ การครอบ

ครอบ หมายถึง ผู้ฝึกจะต้องเข้าพิธีไหว้ครูประจำปี  โดยจะต้องเตรียม ขันน้ำ  ผ้าเช็ดหน้า เงินกำนัล ๑๒ บาท พร้อมดอกไม้ธูปเทียน  นำเข้าไปกราบประธานไหว้ครู ซึ่งสมมุติเป็นครูใหญ่ หรือครูฤษี เมื่อประธานรับขันดอกไม้ธูปเทียน  พร้อมกับเงินกำนัลแล้ว  ประธานจะนำหน้าเทริด  พระพิราบ , หน้าฤษี , หน้าพระราม พระลักษณ์  ยกขึ้นครอบศีรษะแต่ละศีรษะจนครบแล้วจึงเจิมหน้า ทัดใบไม้เงิน ทอง นาถ ห่อด้วยหญ้าแพรกทัดหู มอบสายสิญจน์มงคลครอบศีรษะ สุดท้ายพรมน้ำมนต์ เป็นอันเสร็จพิธีครอบ

การมอบจะปฏิบัติเช่นเดียวกับการครอบ  แต่ต้องเพิ่มเงินกำนัลเป็น ๑๒ บาท จะได้รับมอบ คฑา , พระขรรค์ , หอก , ศร ผู้รับมอบก็จะอุ้มอาวุธ ต่างๆนี้ถือออกไป  ก็เป็นอันว่าผู้ที่ได้รับมอบ ไปนั้นสามารถเป็นครูผู้สอนนาฏศิลป์ต่อไปได้  หรือว่าท่านใดเป้นครูเห็นว่า สมควรที่จะมอบวิชาไหว้ครูให้ ก็จะมอบสมุดตำราให้ไว้เพื่อ เป็นประธานไหว้ครูสืบกันไป  เมื่อทำการครอบมอบเสร็จ แล้วลูกศิษย์หรือครู อาจารย์ผู้เข้าร่วมพิธี จะทำการสรงน้ำเทวรูป แล้วลุกขึ้นรำถวายมือตามวิชาเอกของตน   เช่น  ถ้าหัดเป็นตัวพระ ตัวนาง  ก็รำเพลงช้า - เพลงเร็ว  ถ้าหัดยักษ์ ลิง ก็ออกรำกราวนอก กราวใน  หรือ แม่ท่ายักษ์ แม่ท่าลิง  เพื่อเป็นการแสดงวิชา กึ่งคารวะครูไปในตัว 

                                    

 เมื่อจบการมอบและครอบแล้ว พระฤษีก็จะเดินออกมายืน และกล่าวคำอำลาและให้ศีลให้พรแก่บรรดาลูกศิษย์ทุกคน   และเดินออกจากโรงพิธีด้วย เพลง พราหมณ์ออก และก็ติดตามด้วยเพลงหน้าพาทย์ ต่างๆ เช่น

๑.โปรยข้าวตอกดอกไม้ หมายถึง  ครูและศิษย์รำแล้วโปรยข้าวตอกดอกไม้เป็นการอวยชัย

๒.เชิด    หมายถึง   ครูกลับตามสำนักที่อยู่

๓.พระเจ้าลอยถาด  หมายถึงเครื่องสังเวยที่เหลือ  ก็ไปใส่ถาดลอยไปเป็นอาหารสัตว์ต่อไป

๔.กราวรำ  หมายถึง  แสดงความยินดีที่พิธีการลุล่วงไปด้วยดี

๕.เชิด   หมายถึง  เสร็จพิธีการ

จากการที่กล่าวถึงเพลงหน้าพาทย์ประกอบพิธีไหว้ครู  มีข้อสังเกตประการหนึ่งก็คือ  การเรียนเพลงหน้าพาทย์ของผู้เป็นประธานจะเรียกไม่ค่อยจะเหมือนกัน  เพราะผู้เป็นปรานประกอบพิธีแต่ละท่าน ของกรมศิลปากรก็ได้รับพระราชทานตำราเล่มเดียวกัน 

จากสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวองค์ปัจจุบัน  ในคราวที่ประกอบพิธีใหญ่  ณ สาลาดุสิดาลัย  พระตำหนักจิตรดารโหฐาน  ในวันพฤหัสบดี ที่ ๒๕ ตุลาคม ๒๕๓๗  นอกจากการเรียกเพลงหน้าพาทย์ที่ไม่เหมือนกันแล้ว  ขั้นตอนในการดำเดินการประกอบพิธีไหว้ครูก็ไม่ค่อยจะเหมือนกัน  ต่างคนต่างมีความคิดเป็นของตนเอง  ฉะนั้นเพลงหน้าพาทย์ประกอบพิธีไหว้ครู  ยังไม่มีเกณฑ์ที่ตายตัวในการประกอบพิธี  การเรียกเพลงหน้าพาทย์ปะกอบพิธีไหว้ครู  เป็นเพียงแนวทางในการศึกษาพิธีกรรม  ในการประกอบพิธีไหว้ครูนั้นมีอะไรบ้างเท่านั้น