การวิเคราะห์พื้นที่และชุมชนอย่างมีส่วนร่วม (รศ.ดร.ชัชรี นฤทุม)
ในการทำงานกับชุมชนโดยเฉพาะอย่างยิ่งงานส่งเสริมและพัฒนาการเกษตร จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องทำการวิเคราะห์พื้นที่และชุมชนก่อน เนื่องจากพื้นที่และชุมชนแต่ละที่นั้นมีความแตกต่างกัน ไม่ว่าจะเป็นความแตกต่างด้านกายภาพ-ชีวภาพ ด้านเศรษฐกิจ-สังคม ด้านการผลิตทางการเกษตร ด้านผลตอบแทนและแรงงาน และด้านเป้าหมายของเกษตรกร การวิเคราะห์พื้นที่และชุมชนจะทำให้เข้าใจปัญหาและความต้องการของเกษตรกร และสามารถค้นหาทางเลือกในการแก้ไขปัญหาได้อย่างเหมาะสม การดำเนินโครงการหรือกิจกรรมแบบ Top-down อาจไม่ได้ผลกับบุคคลเป้าหมายอย่างเต็มที่เนื่องจากอาจไม่ได้เกิดจากความต้องการของบุคคลเป้าหมายอย่างแท้จริง การใช้กระบวนการมีส่วนร่วมจึงมีความสำคัญและจำเป็น เนื่องจากเป็นการเพิ่มความเข้มแข็งให้ชุมชน ทำให้เกษตรกรมีความกล้าหาญ สามารถเรียนรู้และปฏิบัติได้ด้วยตนเอง
หลักการพัฒนาให้ประสบความสำเร็จ
-
- รักชาวบ้านและใกล้ชิดกับชาวบ้าน
- เริ่มที่สิ่งใกล้ตัวก่อน
- ทำกิจกรรมอย่างง่าย ๆ ไปหายาก
- ทำกิจกรรมให้ต่อเนื่อง
- การเรียนรู้ร่วมกัน ไม่ใช่ใครสอนใคร
- สร้างบรรยากาศในการรับฟังปัญหา เป็นพวกเดียวกัน
- สร้างสิ่งจูงใจ ผลงานนี้เป็นของชาวบ้านไม่ใช่ของเรา
โดยขั้นตอนของการพัฒนาแบบมีส่วนร่วม ประกอบด้วย
-
- เตรียมทีมงานที่มีหลากหลายวิชา
- ค้นคว้าและใช้ประโยชน์จากข้อมูลมือสอง
- เลือกพื้นที่และกลุ่มคนเป้าหมาย
- สร้างความพร้อมเพื่อเข้าสู่กระบวนการมีส่วนร่วมให้เกษตรกร
- วิเคราะห์ระบบเกษตรกรรม/ความต้องการและโอกาสของเกษตรกร
- การคืนข้อมูลและตรวจสอบความถูกต้องของข้อมูลร่วมกับเกษตรกร
- กำหนดทางเลือก/จัดลำดับทางเลือก/ตัดสินใจเลือก/เขียนโครงการ
- ดำเนินการร่วมกัน
- ประเมินและติดตามผลร่วมกัน
- แบ่งปันผลประโยชน์ที่เกิดขึ้นอย่างเป็นธรรมร่วมกัน
- ขยายผลไปสู่เกษตรกรอื่น/หมู่บ้านอื่น ๆ
โดยเทคนิคต่าง ๆ ที่ใช้สำหรับการรวบรวมข้อมูล วิเคราะห์ข้อมูล หรือตัดสินใจในการทำงานกับชุมชน มีหลายเทคนิค ได้แก่ การวิเคราะห์จุดแข็งจุดอ่อน SWOT แผนผังแสดงความสัมพันธ์ของสถาบัน การใช้ตารางหรือแผนภูมิสารสนเทศ การวิเคราะห์โดยใช้ตาราง matrix การวิเคราะห์ issue การวางแผน (action plan) การจัดลำดับ กระบวนการ AIC ซึ่งขึ้นอยู่กับผู้ปฏิบัติงานจะเลือกใช้ให้เหมาะสมกับแต่ละพื้นที่ อาจปรับประยุกต์วิธีการให้สอดคล้องกับสภาพของชุมชน โดยมุ่งให้ประโยชน์กับชุมชนมากที่สุด
ไม่เปลี่ยนแปลง-ไม่พัฒนา จมใต้คลื่นไม่ตายก็ไม่โต
การเปลี่ยนแปลง-การพัฒนาไม่มีจุดจบ
สุดท้ายอาจารย์ยังฝากถึงคนที่ต้องทำงานกับชุมชนว่าให้ออกพื้นที่เยอะ ๆ จะได้เห็นถึงบริบทของชุมชนและมีความเข้าใจต่อชุมชน เข้าใจเกษตรกร
ข้อมูลจากการบรรยายของ รศ.ดร.ชัชรี นฤทุม วันที่ 19 สิงหาคม 2553
ความเห็น (3)
ขอบคุณครับมาทักทาย
แวะมาแลกเปลี่ยนเรียนรู้ครับ
วันนี้ (26 สิงหาคม 2553 ผมมีรูปแบบการถอดองค์ความรู้เพื่อนำไปจัดทำกลยุทธ์พัฒนาชุมชน มาฝากครับ เป็นกรอบแนวคิดที่สร้างขึ้นและนำไปใช้ ในพื้นที่ครับ เผื่อมีสมาชิก GotoKnow ที่สนใจลองนำรูปแบบนี้ไปใช้ดูครับ (หากนำไปใช้โปรดอ้างอิงตามหลักวิชาการด้วยจะขอบคุณมากครับ)
รูปแบบการถอดองค์ความรู้เพื่อนำไปจัดทำกลยุทธ์พัฒนาชุมชน (SUPATCHANAT MODEL//25082010) มีขั้นตอน ดังนี้
1. คัดเลือกชุมชนที่ประสบผลสำเร็จในด้านที่จะนำไปเป็นต้นแบบหรือที่เกี่ยวข้อง จำนวน 3 - 5 ชุมชน
2. เก็บรวบรวมข้อมูลหรือข้อมูลจากแผนชุมชน เกี่ยวกับบริบทชุมชนที่ประสบผลสำเร็จในด้านที่จะนำไปเป็นต้นแบบ ในด้านต่าง ๆ ดังต่อไปนี้
2.1 ข้อมูลพื้นฐานของชุมชน (โครงสร้างพื้นฐาน ทุนทางสังคมของชุมชน สภาพเศรษฐกิจ สังคม การเมือง การปกครอง การศึกษา ฯลฯ)
2.2 จุดเริ่มต้นการพัฒนา (มูลเหตุที่ทำให้เกิดแนวคิดการพัฒนาชุมชน เช่น ปัญหาหนี้สิน ปัญหายาเสพติดและปัญหาผลผลิตทางการเกษตรตกต่ำ เป็นต้น)
2.3 กิจกรรมในชุมชน (กลุ่มกิจกรรมต่าง ๆ ในชุมชน ทั้งที่เป็นกลุ่มกิจกรรมจากองค์กร/หน่วยงานภายนอกมาจัดตั้งให้ และที่ชุมชนจัดตั้งเอง)
2.4 กระบวนการเรียนรู้ของชุมชน (มีวิธีการเรียนรู้อย่างไรบ้าง จากแหล่งใดทั้งในและนอกชุมชน)
2.5 ผลการเรียนรู้ของชุมชน (เป็นผลจากข้อ 2.3 และ 2.4)
2.6 ปัจจัยที่เกื้อหนุนต่อการพัฒนา (ทั้งที่เป็นปัจจัยจากภายในและภายนอกชุมชน)
2.7 จุดเด่นของชุมชน (จุดแข็งหรือโอกาสของชุมชน)
2.8 ข้อจำกัดของชุมชน (จุดอ่อนหรืออุปสรรคของชุมชน)
2.9 ข้อค้นพบที่สำคัญ (สิ่งที่เป็นจุดคานงัดของการพัฒนาชุมชน)
3. นำข้อมูลต่าง ๆ ในข้อ 2 มาวิเคราะห์และสังเคราะห์ จะได้ประเด็นร่วมการพัฒนาชุมชนที่มีอยู่ใน 3 - 5 ชุมชนที่นำมาเป็นต้นแบบ และประเด็นที่แตกต่างที่น่าสนใจ
4. ยกร่างประเด็นยุทธศาสตร์การพัฒนาชุมชน (ข้อมูลจากการวิเคราะห์และสังเคราะห์ข้อ 3 ผนวกกับทฤษฎี/เอกสารทางวิชาการ ที่เกี่ยวข้องกับการพัฒนาชุมชน)
5. จัดสนทนากลุ่ม (Focus Group Discussion) กลุ่มผู้ทรงคุณวุฒิด้านการพัฒนาชุมชน
6. ได้ประเด็นยุทธศาสตร์การพัฒนาชุมชน (สามารถนำไปเป็นตัวแบบการพัฒนาในชุมชนอื่น ๆ ได้)
