การเฝ้าระวังโรค

การเฝ้าระวังโรค   (disease  surveillance) หมายถึงการเก็บรวบรวม เรียบเรียงวิเคราะห์และแปลผลข้อมูลอย่างมีระบบ และดำเนินการอย่างต่อเนื่อง รวมถึงการเผยแพร่ข้อมูลให้ผู้เกี่ยวข้องใช้ในการป้องกันและควบคุมโรคต่อไป  มีเป้าหมายของโรคหรือปัญหาที่ทำการเฝ้าระวังอย่างชัดเจน ในอดีตการเฝ้าระวังโรคเป็นการเฝ้าระวังผู้ที่สัมผัสเชื้อโรครุนแรง เช่น กาฬโรค (bubonic  plaque) ว่าจะเริ่มแสดงอาการเมื่อไร ต่อมาได้ขยายขอบเขตครอบคลุมทั้งโรคและปัจจัยอื่นๆ ที่เกี่ยวข้อง

                   ส่วนคำว่า  monitoring  แปลว่า การเฝ้าระวังโรคเช่นกัน ในภาษาไทยหมายถึงการเฝ้าระวังการเกิดโรค  ปัญหาสุขภาพโดยทั่วไป ประสิทธิภาพการผลิต ตลอดจนลักษณะอื่นๆ ของประชากรอย่างต่อเนื่อง โดยมีพื้นฐานมาจากการเก็บข้อมูล vital  statistics  ซึ่งแตกต่างจาก  surveillance ที่มีเป้าหมายของโรคหรืออาการทางคลินิกที่ทำการเฝ้าระวังอย่างชัดเจน

วัตถุประสงค์ของการเฝ้าระวังโรค

                   โดยทั่วไปแล้ว  การเฝ้าระวังโรคมีวัตถุประสงค์หลักเพื่อติดตามแนวโน้มของการเกิดโรคในประชากร  หากมีอัตราการเกิดโรคที่เพิ่มสูงกว่าปกติอาจนำไปสู่การสอบสวนโรค หรือหากมีการเกาะกลุ่มกัน (clustering)  ของผู้ป่วยหรือสงสัยว่าจะมีการระบาดของโรค   อาจใช้ข้อมูลจากการเฝ้าระวังโรคเป็นฐานสำหรับเปรียบเทียบอัตราการเกิดโรคอีกด้วย  นอกจากนี้การเก็บข้อมูลลักษณะผู้ป่วยจะเป็นประโยชน์ในการระบุกลุ่มประชากรที่มีความเสี่ยงต่อการเกิดโรคมากกว่าประชากรกลุ่มอื่น ในขณะที่ข้อมูลเกี่ยวกับพฤติกรรมของผู้ป่วยจะบ่งชี้ถึงวิธีการติดต่อของโรคในขณะที่ยังไม่ทราบสาเหตุของโรคอย่างชัดเจน  ส่วนข้อมูลเกี่ยวกับลักษณะของการเกิดโรคอาจบอกถึงผลกระทบของการเกิดโรคในประชากรกลุ่มต่าง ๆ ได้

                      นอกจากนี้ การเฝ้าระวังโรคยังสามารถชี้นำแนวทางการให้บริการทางการแพทย์และสาธารณสุขในระดับชุมชน  หากมาตรการควบคุมโรคที่ใช้เป็นมาตรการที่เน้นการควบคุมการติดต่อของโรค ข้อมูลจากการเฝ้าระวังโรคจะช่วยให้สามารถดำเนินการควบคุมโรคได้อย่างทันท่วงที เช่น หากตรวจพบผู้ป่วยที่เป็นโรคตับอักเสบ (hepatitis A)  ซึ่งติดต่อโดยการสัมผัส อาจทำการเพิ่มภูมิต้านทานของบุคคลอื่นในบ้าน โดยการให้ immunoglobulin เพื่อให้สามารถต้านทานต่อการสัมผัสเชื้อ หรือหากพบผู้ป่วยที่เป็นวัณโรค  อาจพิจารณาตรวจคัดกรองเพื่อหาผู้ป่วยเพิ่มเติมจากกลุ่มผู้ที่สัมผัสใกล้ชิดกับผู้ป่วย เป็นต้น

 

 

ตารางที่ 1  เกณฑ์การแยกผู้ต้องสงสัยและผู้ป่วยด้วยโรคเลปโตสไปโรซิส ( leptospirosis )

                      ตามหลักขององค์การอนามัยโลก ( Sejvar, 2005 )

คำถาม	คะแนน
A.  ผู้ป่วยมีอาการ
ปวดศีรษะอย่างกะทันหัน	2
มีไข้	2
หากมีไข้ อุณหภูมิร่างกายสูงกว่า  39° C	2
ตาแดง	4
Meningism	4
ปวดกล้ามเนื้อโดยเฉพาะบริเวณน่อง	4
มีอาการอย่างน้อย 3 อย่างข้างบนพร้อมกัน	10
ดีซ่าน	1
Albuminuria	2
รวม
B.  ลักษณะทางระบาดวิทยา
มีการสัมผัสสัตว์ที่ที่ทำงาน บ้าน หรือเดินทาง หรือสัมผัสแหล่งน้ำที่มีการปนเปื้อน	10
รวม
C.  ผลการตรวจทางห้องปฏิบัติการ
ในบริเวณที่พบโรคเป็นประจำ ( endemic ) ผลการตรวจเลือดครั้งเดียว ได้ผลบวก ระดับภูมิต้านทานต่ำ	2
ผลการตรวจเลือดครั้งเดียว ได้ผลบวก ระดับภูมิต้านทานสูง	10
ผลการตรวจเลือด 2  ครั้ง  ได้ผลบวก ระดับภูมิต้านทานเพิ่ม	25
ในบริเวณที่ไม่พบโรคเป็นประจำ ( not  endemic )
ผลการตรวจเลือดครั้งเดียว ได้ผลบวก ระดับภูมิต้านทานต่ำ	5
ผลการตรวจเลือดครั้งเดียว ได้ผลบวก ระดับภูมิต้านทานสูง	15
ผลการตรวจเลือด 2  ครั้ง  ได้ผลบวก ระดับภูมิต้านทานเพิ่ม	25
รวม

 

หากคะแนนรวม  A + B + C  มากกว่า  25  หรือ  A  มากกว่า  25  หรือ  A + B  มากกว่า 25

จัดเป็นผู้ที่น่าจะติดเชื้อ  (probable  infection )

หากคะแนนรวม  A + B + C  อยู่ระหว่าง 20-25  จัดเป็นผู้ป่วยสงสัย ( possible  infection )

ตารางที่  2  การแบ่งกลุ่มผู้ป่วยโรคเอดส์ตามจำนวนเม็ดเลือดขาว

จำนวน CD4+Tcell	กลุ่มผู้ป่วย
	ไม่แสดงอาการ	แสดงอาการทั่วไป	แสดงอาการจำเพาะต่อโรค
³ 500 cell/ mL	A 1	B 1	C 1
200-499  cell/ mL	A 2	B 2	C 2
< 200 cell/ mL	A 3	B 3	C 3

 

 

ตารางที่  3  การเฝ้าระวังโรคไข้หวัดนกในประเทศไทย ( กรมปศุสัตว์, 2547 )

   ภาวะปกติ

กิจกรรมหลัก	กิจกรรมย่อย	หน่วยงาน
การเฝ้าระวังเชิงรุก ทางอาการ ( clinical surveillance )	- ดำเนินการเฝ้าระวังโรคตามแผน โดยสอบถาม   ลักษณะอาการสัตว์ปีกจากเจ้าของ ในกรณีที่เข้า ไปในเล้าหรือสถานที่เลี้ยงสัตว์ปีกเพื่อตรวจดูอาการ ให้ใช้น้ำยาฆ่าเชื้อโรคทุกครั้ง  ทั้งก่อนและออกเพื่อป้องกันการแพร่โรค	สำนักงานปศุสัตว์ อำเภอ
	- เมื่อพบสัตว์ปีกที่มีลักษณะอาการสงสัยว่าเป็น  โรคไข้หวัดนกให้รีบแจ้งเจ้าหน้าที่ปศุสัตว์ ประจำอำเภอทันที ปฏิบัติงานเฝ้าระวังโรคร่วมกับอาสาพัฒนาปศุสัตว์ทันทีที่ได้รับแจ้งว่า มีสัตว์สงสัยเป็นโรคไข้หวัดนก
	- เมื่อพบสัตว์ปีกสงสัยว่าเป็นโรคไข้หวัดนกให้ เก็บสัตว์ปีกหรือซากสัตว์ปีก จำนวน 2-5 ตัว ใส่ถุงพลาสติก 2 ชั้น แล้วมัดปากถุงให้แน่นส่งที่ศูนย์วิจัยและพัฒนาการสัตวแพทย์ประจำภาคหรือสถาบันสุขภาพสัตว์แห่งชาติเพื่อตรวจวินิจฉัยโรค

ตารางที่  3   ( ต่อ )

กิจกรรมหลัก	กิจกรรมย่อย	หน่วยงาน
	- ในกรณีที่ไม่มีการระบาดของโรคไข้หวัดนกใน ประเทศไทยรายงานการเฝ้าระวังโรคด้วยอาการคลินิก ตามแบบรายงานการเฝ้าระวังโรคไข้หวัดนกทางอาการสำหรับเจ้าหน้าที่ปศุสัตว์ประจำอำเภอ เดือนละ 1  ครั้ง
	- จัดประชุมเจ้าของฟาร์ม สัตวแพทย์ผู้ควบคุม ฟาร์มและผู้ประกอบการ ให้ดำเนินการเฝ้าระวังโรคไข้หวัดนก ทางอาการเป็นประจำทุกวันและกรณีที่พบสัตว์ปีกสงสัยว่าเป็นโรคไข้หวัดนกให้แจ้งสำนักปศุสัตว์ทราบในทันที พร้อมทั้งจัดทำรายงานภาวะโรคระบาดภายในฟาร์มให้สำนักงานปศุสัตว์จังหวัดทราบเป็นประจำทุกเดือน ภายในวันที่ 5 ของเดือนถัดไป เพื่อประสานงานข้อมูลการเลี้ยงและสร้างเครือข่ายการเฝ้าระวังโรคในพื้นที่ร่วมกัน	สำนักงานปศุสัตว์ จังหวัด
	- รายงานผลการเฝ้าระวังด้วยอาการทางคลินิก  กรณีที่ไม่พบสัตว์ปีกสงสัยว่าเป็นโรคและไม่มีการระบาดของโรคในประเทศไทย ให้รายงานสำนักสุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัยตามแบบสรุปรายงานการเฝ้าระวังโรคไข้หวัดนกทางอาการของสำนักงานปศุสัตว์จังหวัด เดือนละ 1 ครั้ง
	- กรณีไม่พบสัตว์ปีกสงสัยว่าเป็นโรคไข้หวัดนก   ในขณะที่มีการระบาดของโรคไข้หวัดนกใน   พื้นที่อื่นๆ ในประเทศไทยให้รายงานการเฝ้า   ระวังโรคทุกวัน

 

ตารางที่  3   ( ต่อ )

กิจกรรมหลัก	กิจกรรมย่อย	หน่วยงาน
	- กรณีที่มีสัตว์ปีกป่วยให้รายงานกรมฯ ผ่าน   สำนักควบคุม  ป้องกันและบำบัดโรคสัตว์ และ   สำเนาให้สำนักสุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัย   ทราบโดยทันที
	-  ติดตามการดำเนินการเฝ้าระวังเชิงรุกทาง    อาการของเจ้าหน้าที่ปศุสัตว์อำเภอ
	- ดำเนินการตรวจวินิจฉัยโรค และแจ้งผลการ   ตรวจวินิจฉัยโรคให้สำนักงานปศุสัตว์จังหวัด   และสำนักงานควบคุมป้องกันและบำบัดโรค   สัตว์ทราบ	ศูนย์วิจัยและพัฒนา การสัตวแพทย์/สถาบันสุขภาพสัตว์แห่งชาติ
	-  เฝ้าระวังโรคไข้หวัดนกในสัตว์ปีกทุกชนิดที่    นำเข้าจากต่างประเทศ	ด่านกักกันสัตว์
	- วิเคราะห์และรายงานผลการเฝ้าระวังโรคเชิงรุก   ทางอาการในภาพรวมของสำนักสุขศาสตร์สัตว์   และสุขอนามัยและรายงานกรมปศุสัตว์ผ่าน   สำนักงานควบคุมป้องกันและบำบัดสัตว์ในทุก   เดือน	สำนักสุขศาสตร์และสุขอนามัย
	- วิเคราะห์ สรุปและรายงานการเฝ้าระวังเชิงรุก ทางอาการที่ได้รับจากสำนักสุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัยให้กรมปศุสัตว์และสำเนาให้สำนักสุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัยทุกแห่งทราบทุกเดือน	สำนักควบคุมป้องกันและบำบัดโรคสัตว์
	-  ดำเนินการเก็บตัวอย่างซีรัม และเก็บตัวอย่าง อุจจาระ (cloacal swab)  ตามแผนเฝ้าระวังเชิงรุกที่สำนักงานปศุสัตว์จังหวัดระบุและส่งตรวจวินิจฉัยที่ศูนย์วิจัยและพัฒนาการสัตวแพทย์ประจำภาคหรือสถาบันสุขภาพสัตว์แห่งชาติ โดยระบุว่าเป็นโครงการเฝ้าระวังเชิงรุกโรคไข้หวัดนก	สำนักงานปศุสัตว์อำเภอ

ตารางที่  3   ( ต่อ )

กิจกรรมหลัก	กิจกรรมย่อย	หน่วยงาน
	- กลุ่มพัฒนาสุขภาพสัตว์กำหนดแผนการ สุ่มตัวอย่าง ภายในจังหวัดให้ได้ตามที่สำนัก       สุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัยกำหนด	สำนักงานปศุสัตว์จังหวัด
	- กลุ่มพัฒนาสุขภาพสัตว์ติดตามการดำเนินการ สุ่มเก็บตัวอย่างของเจ้าหน้าที่ประจำสำนักงานปศุสัตว์อำเภอให้ได้ตามแผนที่กำหนด
	- สรุปผลการตรวจวินิจฉัยการเฝ้าระวังเชิงรุกโรค ไข้หวัดนกทางห้องปฏิบัติการให้สำนักสุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัยทราบ	ศูนย์วิจัยและพัฒนา การสัตวแพทย์/ สถาบันสุขภาพสัตว์แห่งชาติ
	- กำหนดแผนการสุ่มตัวอย่างภายในพื้นที่สำนัก สุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัย ตามตารางแสดงการสุ่มตัวอย่างในการเฝ้าระวังเชิงรุกของโรคไข้หวัดนกทางห้องปฏิบัติการ	สำนักสุขศาสตร์และสุขอนามัย
	- ติดตามการเก็บตัวอย่างของแต่ละจังหวัดใน   พื้นที่รับผิดชอบ	สำนักควบคุมป้องกันและบำบัดโรคสัตว์
	- วิเคราะห์และสรุปผลการเฝ้าระวังให้สำนัก   ควบคุมป้องกันและบำบัดโรคสัตว์ และสำเนาให้สำนักงานปศุสัตว์จังหวัดในพื้นที่ที่รับผิดชอบทราบข้อมูล
	- กำหนดแผนการสุ่มตัวอย่างเพื่อเฝ้าระวังโรคใน   ภาพรวมระดับประเทศ
	- ติดตามการสุ่มเก็บตัวอย่างภายในพื้นที่ของ   สำนักสุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัย
	- รวบรวมรายงานจากสำนักสุขศาสตร์สัตว์และ สุขอนามัยแต่ละแห่ง วิเคราะห์และสรุปให้กรมปศุสัตว์และสำเนาให้สำนักสุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัยทุกแห่ง

ตารางที่  3   ( ต่อ )

กิจกรรมหลัก	กิจกรรมย่อย	หน่วยงาน
	- ประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในการเฝ้า   ระวังโรคในพื้นที่เสี่ยง เช่น พื้นที่ที่มีนกอพยพ
การสอบสวนโรค เบื้องต้น	-  ให้เจ้าหน้าที่ดำเนินการเฝ้าระวังทางอาการและ สุ่มเก็บตัวอย่างในสัตว์ปีกที่อยู่ในรัศมี 5 กิโลเมตร รอบพื้นที่ที่เกิดโรคระบาดตามเป้าหมาย  หลักเกณฑ์ที่สำนักงานปศุสัตว์จังหวัดกำหนด	สำนักงานปศุสัตว์อำเภอ
	- สุ่มตัวอย่างตรวจทางห้องปฏิบัติการของกรม   ปศุสัตว์
	- ให้เจ้าหน้าที่กลุ่มพัฒนาสุขภาพสัตว์กำหนด แผนการเฝ้าระวังโรคให้ครอบคลุมพื้นที่ 5 กิโลเมตร รอบจุดเกิดโรค โดยใช้ข้อมูลที่ได้รับจากสำนักงานปุสัตว์อำเภอ ตามหลักเกณฑ์การเก็บตัวอย่างดังนี้	สำนักงานปศุสัตว์ จังหวัด
	- ไก่เนื้อ  ไก่พันธุ์ และไก่ไข่ที่มีลักษณะการเลี้ยง    เป็นฟาร์มให้เก็บตัวอย่างจากฟาร์ม ตามวิธีนี้
	- สุ่มเก็บตัวอย่างอุจจาระ (cloacal  swab) กระจายทุกโรงเรียน จำนวน 9  ตัวอย่างต่อ 1 หาร์ม (cloacal  swab 1  ตัวอย่าง หมายถึง  pooled  sample  จากไก่ 5 ตัว  ดังนั้น 9  ตัวอย่างจะมาจากไก่ 45 ตัว (ความเชื่อมั่น 99% ประมาณการความชุก 10%)
	- ฟาร์มไก่เนื้อส่งออกและไก่พันธุ์ดำเนินงานสุ่มเก็บตัวอย่างโดยบริษัทเอกชนภายใต้การควบคุมของเจ้าหน้าที่กรมปศุสัตว์
	- ฟาร์มไก่ไข่และฟาร์มอิสระ  ที่ไม่อยู่ภายใต้การ ดูแลของบริษัท ดำเนินงานสุ่มเก็บตัวอย่างโดยเจ้าหน้าที่กรมปศุสัตว์

ตารางที่  3   ( ต่อ )

กิจกรรมหลัก	กิจกรรมย่อย	หน่วยงาน
	- ไก่พื้นเมืองและสัตว์ปีกอื่นๆ ที่อาจเป็นพาหะ ของโรคให้เจ้าหน้าที่ของกรมปศุสัตว์ดำเนินการเก็บตัวอย่างจากทุกหมู่บ้านในพื้นที่โดย
	- สุ่มเก็บตัวอย่างจากอุจจาระ (cloacal  swab) จากสัตว์ปีกในพื้นที่จำนวน 4  ตัวอย่างต่อหมู่บ้าน  cloacal  swab 1  ตัวอย่าง หมายถึง  pooled  sample จากไก่ 5 ตัว ดังนั้น 4  ตัวอย่างจะมาจากไก่ 20 ตัว (ความเชื่อมั่น 99%  ประมาณการความชุก 25%)
	- กลุ่มพัฒนาสุขภาพสัตว์ติดตามการเก็บตัวอย่าง   และเฝ้าระวังโรคของสำนักงานปศุสัตว์อำเภอ
	- เมื่อได้รับตัวอย่างจากสำนักงานปศุสัตว์จังหวัด ให้ดำเนินการตรวจวินิจฉัยโรค และแจ้งผลการตรวจวินิจฉัยโรคให้สำนักงานปศุสัตว์จังหวัดและกรมปศุสัตว์ผ่านสำนักควบคุมป้องกันและบำบัดโรคสัตว์ทราบ เพื่อวางแผนการควบคุมโรคและประสานงานหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในการควบคุมโรค	ศูนย์วิจัยและพัฒนาการสัตวแพทย์/สถาบันสุขภาพสัตว์แห่งชาติ
	- เฝ้าระวังโรคไข้หวัดนกในสัตว์ปีกทุกชนิดที่   นำเข้าจากต่างประเทศ	ด่านกักกันสัตว์
	- ประสานงานการเฝ้าระวังโรคในพื้นที่รับผิดชอบ  โดยเฉพาะอย่างยิ่งที่เสี่ยงที่ประเมินจากผลการ  สอบสวนโรค	สำนักสุขศาสตร์ และสุขอนามัย
	- ร่วมกับสำนักงานปศุสัตว์จังหวัดดำเนินการเฝ้า   ระวังโรค
	- ติดตามและประเมินผลการเฝ้าระวังโรคภายใน   พื้นที่สำนักสุขศาสตร์สัตว์และสุขอนามัย

ตารางที่  3   ( ต่อ )

กิจกรรมหลัก	กิจกรรมย่อย	หน่วยงาน
	- ประสานงานการเฝ้าระวังโรคภายในประเทศ - ติดตามและประเมินผลการเฝ้าระวังโรคทั่ว   ประเทศ - สรุปผลการเฝ้าระวังโรค ให้กรมปศุสัตว์ทราบ   ทุกวัน

 

หมายเหตุ

                   นิยามลักษณะอาการของสัตว์ปีก ( Case  Definition)

                   1. อัตราการตายมากกว่า  10% ภายใน 1  วัน

                   2. สัตว์ป่วยแสดงอาการดังนี้

                         2.1  ตายกะทันหัน

                         2.2  อาการระบบทางเดินหายใจ เช่น หายใจลำบาก  ไซนัสบวม  น้ำตาไหล

                         2.3  อาการระบบประสาท  เช่น  ชัก  คอบิด

                         2.4  อาการท้องเสียหรือขนยุ่ง ซึม ไม่กินอาหาร ไข่ลด - ไข่ผิดปกติ  หงอนเหนียงสีคล้ำหรือหน้าแข็งมีจุด

                   กรณีในเป็ด/ห่าน/ไก่พื้นเมือง  อาจมีอาการซึม เบื่ออาหาร ขนยุ่ง หัวบวมหรือตาขุ่น