หลังจากที่ นายโคฟี อานัน เลขาธิการสหประชาชาติ (ยูเอ็น)ได้เดินทางมาทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายรางวัล Human Development Lifetime Achievement Award แด่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เมื่อเดือนพฤษภาคม ๒๕๔๙ เพื่อเป็นการแสดงให้โลกได้รับรู้ถึงพระปรีชาสามารถและการทุ่มเทพระวรกายเพื่อประโยชน์สุขของปวงชนชาวไทยมาตลอดระยะเวลา ๖๐ ปี ตั้งแต่ที่พระองค์ได้ทรงขึ้นครองราชย์
นายโคฟี อานัน กล่าวในการทูลเกล้าฯถวายรางวัลในครั้งนี้ ว่า “หากการพัฒนาคนหมายรวมถึงการให้ความสำคัญกับคนเป็นอันดับแรกแล้วละก็ ก็คงไม่มีใครที่จะเหมาะสมไปกว่าพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอีกแล้ว” (If human development is about putting people first, there can be no better advocate for it than His Majesty.) คำกล่าวดังกล่าวนี้ได้สร้างความประทับใจแก่ประชาชนชาวไทยเป็นจำนวนมาก เนื่องจากปวงชนชาวไทยทุกคนต่างตระหนักในความสำคัญของรางวัลนี้ ว่าเป็นรางวัลที่จะมอบให้แก่บุคคลที่มุ่งมั่นและทุ่มเทตลอดชีวิตของเขาให้กับภารกิจการพัฒนาคนทั้งในระดับประเทศ ภูมิภาคและโลก ภารกิจนี้นับเป็นส่วนสำคัญส่วนหนึ่งของยูเอ็นในการส่งเสริมและสนับสนุนหน้าที่การพัฒนาคน ซึ่งนับเป็นวิธีการพัฒนาวิธีหนึ่งในกระบวนการพัฒนาของโลกในยุคปัจจุบัน
ทั้งนี้ การทูลเกล้าถวายรางวัลของยูเอ็น โดยผ่านยูเอ็นดีพี ในครั้งนี้ นับเป็นการแสดงให้เห็นถึงความชื่นชมและการเล็งเห็นถึงความสำคัญในวิสัยทัศน์ด้านการพัฒนาของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวด้วย ดังจะเห็นได้จากการที่พระองค์ได้พระราชทาน “ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง” ให้แก่พสกนิกรชาวไทยในการเตรียมความพร้อมและรับมือกับกระแสโลกาภิวัตน์และความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว
หลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงนี้ มีหัวใจสำคัญคือ ทางสายกลาง หรือความพอเพียง ซึ่งสอดคล้องกับวิธีการพัฒนาของยูเอ็น ที่ให้ความสำคัญกับคน โดยถือว่าเป็นศูนย์กลางของการพัฒนา และส่งเสริมกระบวนการพัฒนาที่ยั่งยืนอันจะนำไปสู่การพัฒนาคนในที่สุด
ทั้งนี้ ในช่วงที่ประเทศไทย เผชิญกับวิกฤตเศรษฐกิจในปี ๒๕๔๑ หากพิจารณาตามองค์ประกอบของหลักปรัชญาฯ จะพบว่า หลักปรัชญานี้สนับสนุนให้เสริมสร้างเสถียรภาพทางเศรษฐกิจมากกว่าจะให้ความสำคัญกับการเติบโตทางที่ไม่อาจควบคุมได้ รวมทั้งให้ความสำคัญกับการเสริมสร้างศีลธรรม คุณธรรมให้เกิดขึ้นในสังคมไทย ให้ประชาชนในทุกระดับและทุกสาขาอาชีพมีหลักยึดเหนี่ยวในจิตใจในการดำเนินชีวิต
ทั้งนี้ในระดับชุมชน หลักปรัชญาฯให้ความสำคัญกับการสร้างภูมิคุ้มกันที่ดีของชุมชน โดยสนับสนุนความเข้มแข็งของชุมชนและเสริมสร้างความสามารถให้ฟื้นตัวได้อย่างรวดเร็วจากผลกระทบของวิกฤตที่เกิดจากปัจจัยทั้งจากภายนอกและภายใน

ดังจะเห็นได้ว่า หลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงนั้น ส่งเสริมให้เกษตรกรทำวนเกษตรหรือไร่นาสวนผสม ผลิตเพื่อให้เพียงพอต่อการบริโภคในครัวเรือนก่อนเป็นเบื้องต้น เพื่อเป็นการสร้างภูมิคุ้มกันให้กับชุมชนและลดความเสี่ยงที่เกิดขึ้นจากการปลูกพืชชนิดใดชนิดหนึ่งแต่เพียงอย่างเดียว
แต่ทั้งนี้และทั้งนั้น การนำหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงไปประยุกต์ใช้นี้มิได้หมายความถึงแค่การสร้างความหลากหลายเพื่อลดความเสี่ยงจากการปลูกพืชเท่านั้น แต่ยังสามารถนำไปประยุกต์ใช้กับภาคการผลิตได้ด้วย กล่าวคือ สร้างวิธีการหารายได้ที่หลากหลาย เช่น สนับสนุนให้แม่บ้านในหมู่บ้านรวมกลุ่มกันผลิตหัตถกรรม หรือสิ่งทอ ที่ใช้วัสดุและทรัพยากรในท้องถิ่น ซึ่งกิจกรรมดังกล่าวนี้นับเป็นการเสริมสร้างศักยภาพให้แก่กลุ่มสตรีในหมู่บ้านและชุมชนในชนบทได้เป็นอย่างดี นอกจากนี้ เมื่อครัวเรือนแต่ละครัวเรือนเข้มแข็งและอยู่รอดได้แล้ว พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวก็สนับสนุนให้สมาชิกในชุมชนรวมกลุ่มกันเพื่อจัดตั้งสหกรณ์ เพื่อสร้างกองทุนหมุนเวียน ช่วยให้ชาวบ้านหันมาร่วมมือร่วมใจ ช่วยเหลือซึ่งกันและกัน ให้ชุมชนนั้นๆมีความเข้มแข็งและมีภูมิคุ้มกันในตัวที่ดี เป็นการเปิดโอกาสให้ชุมชนชนบทต่างๆ นั้นสามารถมีส่วนร่วมในระบบเศรษฐกิจในวงกว้างและเก็บเกี่ยวผลประโยชน์ทางธุรกิจได้อย่างมั่นคง
ปัจจุบันนับเป็นโชคดีของชาวโลกที่ได้มีโอกาสเรียนรู้จากพระมหากษัตริย์ไทยพระองค์นี้ที่ได้ทุ่มเทพระวรกายเพื่อการพัฒนาคนอย่างแท้จริง และได้รับรู้วิสัยทัศน์ด้านการพัฒนาของพระองค์ ยูเอ็นหวังเป็นอย่างยิ่งว่า รางวัลในครั้งนี้จะได้ช่วยกระตุ้นความสนใจของชาวโลกให้ตระหนักในประสบการณ์และภูมิปัญญาที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะเช่นนี้

********************************************************

สำหรับการเสวนาผู้นำแห่งความพอเพียงครั้งนี้ มีผู้เข้าร่วมเสวนาประมาณ 70 ท่าน ประกอบด้วย ผู้นำองค์กรและชุมชนที่น้อมนำปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงไปประยุกต์ใช้อย่างสัมฤทธิ์ผลในภาคผู้นำความคิด ชุมชน ราชการ โรงเรียน ธุรกิจ องค์การการเงิน ศูนย์ศึกษาเรียนรู้ จากที่ต่างๆทั่วประเทศ รวมทั้งผู้แทนจากกองกำกับการ 1 กองบังคับการฝึกพิเศษ กองบัญชาการตำรวจตระเวณชายแดน ค่ายพระรามหก และผู้แทนจาก สศช.

โดยผู้เข้าร่วมเสวนาได้หารือร่วมกันใน 3 ประเด็นหลัก ได้แก่ ประเด็นเรื่อง(1) คุณลักษณะผู้นำแห่งความพอเพียง (2)ปัจจัยเสริมสร้างผู้นำแห่งความพอเพียง และ(3)การขับเคลื่อนเศรษฐกิจพอเพียงสู่สังคมไทย สรุปได้ ดังนี้

*********************************************

ในที่ ๑๑ กรกฎาคม ๒๕๕๐ เวลา ๑๖.๐๐ น. สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ได้เสด็จพระราชดำเนินมาเป็นประธานในพิธีการเปิดการประชุมฯ ต่อจากนั้น อมาตยา เซน ได้แสดงปาฐกถา เรื่อง Capability and Development in the Contemporary World ต่อหน้าพระที่นั่ง สรุปได้ ดังนี้

- อมาตยา เซน เน้นวิเคราะห์ความสัมพันธ์ของการพัฒนาคุณภาพชีวิตและการพัฒนาเศรษฐกิจควบคู่กันไป โดยเน้นความหลากหลายและเต็มไปด้วยข้อเท็จจริงที่สอดรับกับกระแสเรียกร้องให้คนไทยทั้งประเทศหันมายึดหลักเศรษกิจพอเพียง

- ในส่วนแรกของคำกล่าว อมาตยา เซน ได้อธิบายเกี่ยวกับคำนิยามของ Capability Approach และความเกี่ยวข้องกับของทฤษฎีดังกล่าวกับความมีอิสรภาพ โดยตามความเห็นของ เซน นั้น เห็นว่า Capability Approach นั้นจะให้ความสำคัญกับชีวิตมนุษย์ และการมีอิสรภาพในการมีทางเลือกของชีวิตได้ตามต้องการ มากกว่าที่จะเน้นแต่เรื่องเครื่องมือทางเศรษฐกิจที่เขาครอบครอง ในความเห็นของ เซน จะให้ความสำคัญกับโอกาสของแต่ละคนในการเข้าถึงทางเลือกตามที่ตนปรารถนา ไม่ว่าทางเลือกนั้นจะเป็นไปในรูปแบบใดก็ตาม

เนื่องจาก แนวคิดพอเพียง นั้น ให้ความสำคัญกับการสร้างศักยภาพและขีดความสามารถของกลุ่มต่างๆ รวมถึงกลุ่มคนที่ด้อยโอกาสในสังคมด้วย ไม่เหมือนกับทฤษฎีการพัฒนาเดิมๆ ที่เน้นให้ความสำคัญกับปัจจัยด้านรายได้หรือผลิตภัณฑ์มวลรวมประชาชาติ (GNP) เป็นหลัก ดังนั้น ทฤษฎี Capability Approach จึงคำนึงความเท่าเทียมกันในสังคมและให้ความสำคัญกับการสร้างระบบคุ้มกันภัยทางสังคม (Social Safety nets) ตามสภาพแวดล้อมในแต่ละแห่งด้วย

ดังนั้น การที่จะเข้าใจความไม่เท่าเทียมทางสังคมให้ได้อย่างถ่องแท้นั้น จึงจำเป็นที่ต้องศึกษาถึงความแตกต่างของศักยภาพในมิติต่างๆ ที่แต่ละบุคคลมี ไม่เฉพาะแต่เพียงความแตกต่างทางด้านรายได้ ทุนเศรษฐกิจ หรือ สินทรัพย์ เท่านั้น

ดังนั้น หากยึดถือตาม ทฤษฎี Capability Approach คนทุพลภาพหรือคนด้อยโอกาสในสังคมจะได้รับความยุติธรรมและความสนใจจากสังคม เนื่องจากคนกลุ่มนี้จะถูกจัดว่าเป็น คนที่มีความสามารถอันจำกัดในการหารายได้หรือในการแปลงรายได้ (income handicap) ไปเพื่อความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น (conversion handicap)

แม้ว่าการมีศักยภาพของแต่ละบุคคลนี้นับเป็นข้อได้เปรียบ แต่บางครั้งหากพิจารณา ในแง่สิทธิมุนษยชน ประเด็นดังกล่าวก็อาจกลายเป็นประเด็นถกเถียงในเรื่องความยุติธรรม เช่น ในเรื่องของการได้รับสวัสดิการต่างๆ จะเห็นว่า ตามหลักสิทธิมนุษยชนแต่ละคนจะต้องได้รับบริการอย่างเท่าเทียมกัน แต่ในความเป็นจริง เนื่องจากศักยภาพของแต่ละบุคคลนั้นมีความแตกต่างกัน จึงทำให้ประโยชน์ที่แต่ละคนได้รับไม่เท่าเทียมกัน นำไปสู่ข้อครหาในเรื่องของความยุติธรรมในการให้บริการได้

โดยสรุปจะเห็นได้ว่า ทฤษฎี Capability Approach นี้ ไม่มีกฎตายตัวในการนำไปใช้ โดยเป็นแนวคิดที่ต้องพิจารณาทั้งกระบวนการ ครอบคลุมในทุกระดับและทุกมิติ สอดคล้องกับหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ที่เน้นในเรื่องของการพัฒนาคน ให้สามารถดำรงชีวิตได้อย่างมีความสุข และพัฒนาตนเองได้อย่างเต็มศักยภาพ

************************************************************************

กอนอื่นขอแสดงความยินดีกับทุกทานที่เปนตัวแทนของโรงเรียนหรือสถานศึกษาที่ไดบากบั่น นําเอาปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงไปประยุกต โดยการออกแบบสื่อการเรียนการสอน จนกระทั่งประสบผลสําเร็จเปนที่ยอมรับของคณะกรรมการฯ และนําผลงานมาแสดงในการสัมมนาในวันนี้ รวมทั้งไดเปนตัวแทนรับมอบรางวัล ซึ่งเปนการยืนยันถึงความสําเร็จที่ไดรวมกันทําขึ้นมา

หลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงอยูที่ “ทางสายกลาง” โดยยึดคําวา “พอเพียง” ไมสุดโตง ซึ่งมีอยูในคําสอนของทุกศาสนา ไมวาจะเปนศาสนาพุทธ ศาสนาคริสต พราหมณ ฮินดู อิสลาม และศาสนาซิกส วา การใชชีวิตนั้น อยาสุดโตงดานใดดานหนึ่ง แตใหอยูในทางสายกลาง เชน การใชเงินใชทองระดับบุคคล นักเรียน นิสิต นักศึกษา หรือครูก็ดี เรื่องการใชเงิน ใชใหพอเพียง พอประมาณ หากสุดโตงขางหนึ่งคือ ตระหนี่หรือขี้เหนียว ตระหนี่ก็คือไมใชเงิน แมวาจําเปนตองใชเงินก็ไมยอมใช แลวไปสรางความเดือดรอนใหตนเอง คนในครอบครัว หรือคนในโรงเรียน สวนอีกสุดโตงคือ ฟุงเฟอ ฟุมเฟอย ใชเงินในสิ่งที่ไมจําเปนตองใช และไมมีเหตุผลความจําเปนตองใช เห็นเขามีก็อยากมีตามเขา เขามีเงินเปนแสนลาน เราจะไปมีตามเขาไดอยางไร ในเมื่อเงินเดือนเราหมื่นสอง

อีกรายเงินเดือนหาหมื่น เขาอาจจะซื้อกระเปาสามพัน ก็ชางเขา กระเปาเราก็มี มีตั้งสามใบแลวจะไปซื้อทําไมใบที่สี่ใหเปนหนี้เขาเปลาๆ หรือเห็นเขาผอนของที่เอามาขายตามบาน ตามโรงเรียน ก็อยากจะผอนตามเขา เสร็จแลวก็ไมไดเอาไปใชประโยชน เอาไปวางตามตูโชว เอาไวแขวนผาขาวมา คือไมรูจักใชเหตุผล ซึ่งปรัชญาฯ นี้ตองการสอนเราวา การที่จะใชชีวิตก็ดี การที่จะใชเงินใชทองก็ดี การที่จะตัดสินใจบริหารโรงเรียนก็ดี ตองวางอยูบนความพอเพียง มี ๓ องคประกอบ

คําวา “ความพอเพียง” ทานพระราชทานวา ประกอบดวย ๓ องคประกอบ หนึ่ง พอประมาณ ทั้งปริมาณและคุณภาพ ไมสุดโตง ไมขี้เหนียว ไมฟุงเฟอ ฟุมเฟอย นอกจากพอประมาณแลวยังไมพอ สอง ตองมีเหตุมีผลในการบริโภค เชน เรามีเงินเดือน ๑๒,๐๐๐ บาท และมีกระเปา ๓ ใบ เราขอซื้อใบที่ ๔ อีกใบราคา ๓๐๐ บาท ก็พอประมาณ แตมีคําถามที่สองตามมาวา มีเหตุผลเพียงพอหรือที่จะซื้อใบที่ ๔ แมวาราคาจะถูก เหมาะกับคนเงินเดือน ๑๒,๐๐๐ แตไมจําเปนตองเสียเงินอีก ๓๐๐ บาท ไปซื้อใบที่ ๔ นักเรียนนักศึกษาก็เหมือนกัน นักเรียนบอกวาคืนนี้จะไปเที่ยวคลับกับเพื่อน เอาคลับที่ราคาปานกลาง เพราะเงินเรานอย แลวทําไมตองไปเที่ยว มีเหตุมีผลไหม หากใชเหตุผลไตรตรองก็จะคิดไดวาควรไปหรือไม คําวาเหตุผล จะทําใหเรายับยั้งชั่งใจได

และองคประกอบที่สาม มีภูมิคุมกันในตัว เมื่อเราใชเงินพอประมาณ เราใชเงินอยางมีเหตุมีผล คําถามสุดทายคือ มีภูมิคุมกันในตัวพอที่จะรับกับการเปลี่ยนแปลงที่จะเกิดขึ้นในอนาคต เพื่อปองกันวิกฤต เชน ไดรับเงินเดือน ๑๒,๐๐๐ บาท แลวใชเงินใหหมดเลย ถาเดือนหนามีใครสักคนในบานไมสบาย เบิก ๓๐ บาทก็ยังไมพอ คารถเดินทางไปโรงพยาบาลเขาก็ไมไดใหดวย เราไมกันเงินไวสวนหนึ่งเชียวหรือ เอาไวเวลาเดือดรอน เวลาเกิดผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงที่เราไมคาดฝน ดังนั้น จึงตองกันเงินไวสวนหนึ่งเมื่อเวลาเดือดรอน หรือมีสิ่งที่ไมคาดฝนเกิดขึ้น นี่คือภูมิคุมกันในตัวที่ดีพอสมควร ที่ไดพูดไวและที่สภาพัฒนใหไวในกรอบแผนฯ ๙ ในนั้นจะมีคําพูดอยูทุกคํา ใหดึงขึ้นมา นํามาวิเคราะห นํามาใช

ดังนั้น วัตถุประสงคคือใหเรามีชีวิตอยูทามกลางการเปลี่ยนแปลง เกิดจากปจจัยภายในและภายนอก อันที่สอง หลักก็คือทางสายกลาง โดยยึดคําวา “พอเพียง” ความพอเพียงมีองคประกอบ ๓ ประการ คือ พอประมาณ มีเหตุผล และยังตองเหลือเก็บ เปนระบบภูมิคุมกันในตัวที่ดี เหมือนกับการใชงบประมาณโรงเรียน เราจะใชหมด หรือเราจะติดหนี้ ผมไดขาววามีผูอํานวยการโรงเรียนฆาตัวตาย หรือพยายามฆาตัวตาย เพราะไปติดหนี้เขา อยากเปนโรงเรียนหนึ่งอําเภอ หนึ่งโรงเรียน ตายไปแลวก็มี นาสงสาร เพราะไมรูจักสรางภูมิคุมกันในโรงเรียน แตไปสรางหนี้โรงเรียนมากกวาปกติ หรืออีกขาวเมื่อเร็วๆ นี้ พบวา ๕ ปที่ผานมา หนี้ของครูเพิ่มจากแสนลาน เปนสี่แสนลานแลว ครูในปจจุบันเปนหนี้กันทั้งนั้น

รางกายมนุษยเราก็มีภูมิคุมกันอยูในตัว เชื้อโรคเขาตัวเราทุกวัน แตหากมีภูมิคุมกันที่ดี จะมีสารและเซลลตางๆ ที่ไปทําลายเชื้อโรคที่มาโจมตีเรา ดังนั้น คนที่ภูมิคุมกันบกพรอง เชน โรคเอดส พวกนี้จะแพสิ่งตางๆ อยูตลอดเวลา มักจะอายุสั้น ตายดวยโรคซึ่งคนอื่นสูได แตตัวเขาสูไมได เพราะภูมิคุมกันเขาต่ํา เหมือนกับการเปนหนี้ เพราะมีภูมิคุมกันทางการเงินไมดี

ภูมิคุมกันของเศรษฐกิจพอเพียงมีหลายดาน ที่เห็นเดนชัดคือ ภูมิคุมกันทางการเงิน เมื่อสักครูยกตัวอยางนักเรียนไดรับเงินจากพอแม แลวใชจนหมดไมเหลือและยืมเพื่อนอีก เรียกวา ภูมิคุมกันทางการเงินออนแอ ครูที่เปนหนี้ก็มีภูมิคุมกันทางการเงินออนแอ ไมกลาสบตาใคร เพราะเปนหนี้เขาทั่วตลาด เวลาเขาตลาดก็ไมกลาพบใคร เดินกมหนา แลวจะมีกําลังใจทํางานอีกหรือสําหรับคนที่เปนหนี้ ผลโอเน็ตออกมาก็นาเปนหวง ทั้ง ๕ วิชาสาระการเรียนรู ภาษาไทย ภาษาอังกฤษ คณิตศาสตร สังคมศาสตร และวิทยาศาสตร ไมมีวิชาไหนถึงหาสิบเปอรเซ็นต ครูที่เปนหนี้จะมีกําลังใจสอนหนังสือหรือ

และ ภูมิคุมกันทางศีลธรรม นับเปนภูมิคุมกันที่สําคัญอีกประการหนึ่ง ทําไมนักเรียนบางคนจึงงายตอการไปลองยาเสพติด ทําไมนักเรียนอีกหลายคนจึงงายที่จะไปเที่ยวส่ําสอน เสียเนื้อเสียตัว เรียนไมจบก็ตั้งทอง ตองไปทําแทง ทําไมถึงใจงาย เพราะวา เขามีภูมิคุมกันทางศีลธรรมต่ํา เมื่อปที่แลวครูทั้งหลายเคยพานักเรียนเขาวัดกี่ครั้งบาง ครูทั้งหลายที่ไดรับรางวัลในวันนี้เคยพานักเรียนไปเขาวัดบางไหม การที่ภูมิคุมกันทางศีลธรรมต่ํา เวลาถูกสื่อลามก เพื่อน

ลามก ชักชวนไปในทางที่ชั่วที่เลวก็ไปหมด เพราะภูมิคุมกันทางศีลธรรมต่ํา ผมอยากใหครูทั้งหลายชวยเสริมในเรื่องนี้ และนํานักเรียนเขาวัดกันบาง

คําวา “ขวัญ” เปนภาษาไทยแท ขวัญ แปลวา ภาวะพรอมที่จะทํางาน นักรบมีขวัญ ก็พรอมที่จะรบ ครูที่มีขวัญก็คือครูที่พรอมจะสอน ครูที่เปนหนี้ คือครูที่ขวัญหนีดีฝอ คือ ขวัญหนีไปแลว แลวดีที่อยูในทองก็ยังฝออีก เพราะไมกลา การเปนหนี้ทําใหความเชื่อมั่นในตัวเองลดลง เพราะฉะนั้น จะเห็นไดวาปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงใชไมยาก โดยใหเริ่มใชกับตัวเองกอนในเรื่องการมีภูมิคุมกันในตัว และสามารถใชกับใครก็ได ทั้งกับครู นิสิต นักศึกษา ผูบริหาร โรงเรียน เขตพื้นที่การศึกษา หรือกระทรวงศึกษาธิการก็ใชได ฝากทานรองปลัดฯ ใหเอาปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงไปใชระดับกระทรวงไดหมดเลย

สําหรับ “เงื่อนไขสําคัญ” ที่จะนําปรัชญานี้ไปใชแลวประสบความสําเร็จมี ๒ ขอคือ หนึ่ง “คุณธรรม” ตองปรับพื้นฐานจิตใจของคนในชาติ ทั้งเจาหนาที่ของรัฐ นักทฤษฎี นักวิชาการ และผูประกอบการธุรกิจทั้งหลาย ไมวาจะเปนเอกชนหรือธุรกิจของรัฐ ตองยึดมั่นอยูในคุณธรรม ความซื่อสัตย สุจริต ตองปรับพื้นฐานจิตใจของคนในชาติใหมีคุณธรรม และมีความซื่อสัตยสุจริต ที่จริงเรื่องความซื่อสัตยสุจริตก็เปนเรื่องของคุณธรรม แตที่ดึงขึ้นมาใชเพราะเห็นวาเรื่องของการเปนคนขี้โกงเปนเรื่องไมดีอยางมาก จึงดึงขึ้นมาวาทําอยางไรจะใหนักเรียน ครู และผูบริหารทุกคนในโรงเรียนของเรามีความซื่อสัตยสุจริต

เรื่องคุณธรรมนี้เปนภาพใหญ และเปนกลไกการคิดตัดสินใจของแตละคนในเรื่องความดี ความงาม และความจริง ถาเราคิดและตัดสินใจออกมาในสิ่งที่คนทั่วโลกบอกวาเปนความดี ความงาม ความจริง แสดงวาคนๆ นั้นมีคุณธรรม แตถากลไกคิดแลวออกมาแลวตรงกันขาม ทําความชั่ว ทําความเสื่อมเสีย สกปรก อันนั้นเรียกวา คนไรคุณธรรมหรือคนมีกิเลส ตรงนี้พอแมตองคอย ๆ สั่งสมตั้งแตเด็กเริ่มรับรูโลกภายนอกได พอแมมีหนาที่ตองเอาสิ่งที่สะทอนคุณธรรมใสไปคือ ความดี ความงาม ความจริงใสเขาไป

ดังนั้น เมื่อครูรับเด็กมาจากพอแม รับมาอยูอนุบาล ประถม มัธยม ครูตองรับมาสรางคุณธรรมตอใหกับเด็ก วิธีสรางที่ดีที่สุดคือ ครูทําตัวเปนตนแบบ หากเราบอกวาความซื่อสัตยสุจริตเปนเรื่องสําคัญมาก ครูก็ตองทําใหเด็กเห็น เด็กก็จะจําไป พอแมสอนลูกวา ตองรักษาคุณธรรมขอนั้นขอนี้ แลวพอแมไมทํา เด็กก็ไมเห็นความสําคัญ หรือพอแมไปแอบกระซิบวา ลูกโตขึ้นถาเอาเปรียบใครไดใหเอาเปรียบไป พอเขาโตเขาก็จะเอาเปรียบ เพราะเขาติดนิสัยตั้งแตเด็ก หรือถาสังคมภาพรวม ผูใหญมีแตเอาเปรียบ ชิงดีชิงเดนกัน ทําผิดกฎหมายบางก็ไมเปนไร เด็กก็จะเห็นตัวอยาง และจดจําไปทําบาง

ฉะนั้น คุณธรรมจึงเปนเรื่องใหญและสําคัญมากที่สุด เราไมสามารถเปลี่ยนไดภายในวันสองวัน เปนเรื่องที่ตองใชเวลา ตองใชความอดทน และความพยายามอยางมาก ดังนั้น

หากจะเอาปรัชญาไปใช เงื่อนไขขอแรกคือตองมีคุณธรรม ตองปรับพื้นฐานจิตใจใหมีคุณธรรมและความซื่อสัตยสุจริต

และเงื่อนไขที่สอง “ดานวิชาการหรือความรู” ขอนี้สําคัญไมแพกัน ในการวางแผนและการลงมือทํางานอะไรก็ตาม ตองใชหลักวิชาที่เหมาะสม ความรูจริง และความรอบคอบเปนตัวตัดสิน ตรงนี้ถือวาเปนเงื่อนไขหลักวิชา จะทําอะไรโดยใชอารมณไมได หรือจะใชอคติก็ไมดี เงื่อนไขสุดทาย เปนเงื่อนไขในการดําเนินชีวิต “ตองใชความอดทน ใชสติ ใชปญญาในการดําเนินชีวิต” ถาเปนคนขี้เกียจ แลวบอกวา นําหลักปรัชญาฯ ไปใชแลวไมเห็นสําเร็จเลย ไมสําเร็จแนนอน เพราะเปนคนเกียจคราน เชน เวลาจะสอบก็บอกวา เอาคะแนนพอประมาณ ขี้เกียจ ใชไมสําเร็จ เพราะมีขออางผิดๆ ถูกๆ ไปเรื่อยๆ

ฉะนั้น ขอฝากไววา ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวพระราชทานใหพวกเรานั้น ลึกซึ้ง ครอบคลุม ใชไดทุกสถานการณ ทุกระดับ และทุกคน มีความหมายอยูคําหนึ่ง คือ คําวาพอเพียง เพราะมีคนเขาใจปรัชญาฯ นี้ผิดแลวก็เอาไปพูดจริงบาง พูดเลนบาง คลายๆ วา ปรัชญาฯ นี้จะไมใหเรารวยเลยหรือ จะใหเราจนตลอดเลยหรือ คนที่พูดเชนนั้นแสดงว

นี่ก็เป็นอีกหนึ่งคำตอบ ที่หลายคนกำลังค้นหา 

สนั่น ชูสกุล นักพัฒนาเอกชน ผู้มีประสบการณ์ในการทำงานพัฒนาร่วมกับชุมชนในภาคอีสานมากว่า 25 ปี นำเสนอบทความ จาก “เศรษฐกิจพอเพียง” สู่การคิดค้นสังคมอนาคต ในการประชุมเชิงวิชาการ เรื่องเหลียวหลังแลหน้าการเปลี่ยนแปลงสังคมชนบทอีสานช่วงทศวรรษ 2540-2550 กรณี “เศรษฐกิจพอเพียง: ความรู้และความไม่รู้” ที่จัดโดยคณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี ร่วมกับ สถาบันวิจัยสังคม จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย ระหว่างวันที่ 20-21 พฤศจิกายน 2550 ณ สำนักงานอธิการบดี มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี โดยมี ผศ.ดร.นลินี ตันธุวนิตย์ อาจารย์คณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ร่วมแสดงความเห็น “ประชาไท” ขอนำเสนอโดยสรุป เพื่อการถกเถียง ดังนี้

เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้มีพระราชดำรัสเรื่อง เศรษฐกิจพอเพียง เมื่อปลายปี 2540 นั้น ได้ก่อให้เกิดการตื่นตัวในทุกภาคส่วน เกิดการขบคิด ขยายคำ นำไปใช้ สู่การคิดค้นนโยบาย วางแผน ปฏิบัติ ทั้งในหน่วยงานรัฐ องค์กรธุรกิจ วงวิชาการ องค์กรทางสังคม และองค์กรประชาชน แต่ด้วยจุดยืน ผลประโยชน์ ระดับความเข้าใจ และความคาดหวังที่แตกต่างกัน

ในสายตาของตนเองซึ่งทำงานองค์กรพัฒนาเอกชน เห็นว่า หลักเศรษฐกิจพอเพียง เป็นการนำเสนอทางเลือกทางเศรษฐกิจสังคมอันเป็นอุดมการณ์ท้าทายสังคมปัจจุบัน ท่ามกลางแนวคิด/ทางเลือกใหม่ๆ ในการพัฒนา/เปลี่ยนแปลงสังคมที่ถูกนำเสนอเพื่อตอบโต้อุดมการณ์ทุนนิยม แนวคิดเหล่านี้ล้วนสอดคล้องกับหลักคุณค่าในชุมชนท้องถิ่นของเรา อันได้แก่วัฒนธรรมชุมชนและคุณธรรมทางศาสนา อย่างไรก็ตาม ตนเองมีข้อพิจารณาต่อหลักเศรษฐกิจพอเพียงและข้อเสนอต่อการคิดค้นสังคมอนาคต

ในเบื้องต้น ขอพิจารณาความหมายและฐานะของเศรษฐกิจพอเพียง หลังมีพระราชดำรัสฯ เรื่องเศรษฐกิจพอเพียงในปี 2540 สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (สศช.) ได้เชิญผู้ทรงคุณวุฒิสาขาต่างๆ มาร่วมกันกลั่นกรองพระราชดำรัสฯ สรุปเป็นนิยาม ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง และนำมาเป็นแนวทางในการจัดทำแผนฯ 9 เพื่อส่งเสริมให้ประชาชนมีความเข้าใจ และนำไปประกอบการดำเนินชีวิต ต่อมาจึงปรากฏนโยบาย แผนงาน โครงการต่างๆ ของหน่วยราชการทุกระดับ ป้าย “เศรษฐกิจพอเพียง” ถูกติดตั้งขึ้นทุกหนแห่ง รวมทั้งสองข้างถนน และในไร่นาของเกษตรกร วาทกรรม “เศรษฐกิจพอเพียง” จึงแพร่หลายไปในสังคมอย่างรวดเร็ว

การขยายความของคณะอนุกรรมการขับเคลื่อนเศรษฐกิจพอเพียง ใน สศช. กล่าวได้ว่า เศรษฐกิจพอเพียง เป็นแบบจำลองทางความคิดที่มุ่งเสนอแนวทางการพัฒนาสังคมในมิติด้านสังคม เศรษฐกิจ การเมือง และด้านอื่นๆ โดยเน้นการสร้างแบบจำลองทางเศรษฐกิจ ซึ่งเป็นความจำเป็นพื้นฐานของมนุษย์ให้เกิดความมั่นคงและยั่งยืน ไปพ้นจากวิกฤติอันเกินความพอเพียงของมนุษย์ หรือวิกฤติของระบบทุนนิยม อันเป็นบริบทของสังคมไทยในปี 2540

หากกล่าวถึงระบบทุนนิยม โดยหัวใจของระบบ คือ เชื่อว่าความต้องการที่จะบริโภคสินค้าและบริการต่างๆ เป็นสิทธิส่วนบุคคล จึงต้องหาวิธีการผลิตให้ทันความต้องการของมนุษย์ซึ่งไม่มีขีดจำกัด ในขณะที่ ทรัพยากรในโลกมีจำกัด เกิดเศรษฐศาสตร์ทุนนิยมที่มีเป้าหมายใช้ทรัพยากรที่มีอยู่จำกัดผลิตให้มีประสิทธิภาพ เกิดกลไกการตลาดที่จะช่วยให้การแสวงหาประโยชน์ส่วนตัวเป็นไปเพื่อผลักดันให้เกิดประสิทธิภาพการผลิต คือ มีแรงจูงใจให้เกิดการแข่งขัน ทำให้เกิดการผลิตให้เพียงพอความต้องการ มีการสะสมทุนเพื่อขยายการผลิต/การบริโภค เกิดลัทธิทุนนิยม บริโภคนิยม

สิ่งที่เกิดขึ้นก็คือ ทุนเป็นใหญ่ เงินเป็นพระเจ้า ผลิตล้นเกิน บริโภคแหลกลาญ ผลาญทรัพยากร แย่งชิงไปจากชนบท ทำให้คนเห็นแก่ตัว เกิดช่องว่างระหว่างคนรวย/คนจน เมือง/ชนบท สังคมเสื่อม ศีลธรรมเสื่อม เกิดธุรกิจการเมือง เศรษฐกิจแบบยังชีพของชุมชนที่สามารถพึ่งตนเองได้ กลายเป็นเศรษฐกิจที่ต้องพึ่งพิงภายนอก

ท่ามกลางความเป็นไปนี้ ได้เกิดแนวคิด/อุดมการณ์ต่างๆ มากมายที่วิเคราะห์ความเป็นไปของทุนนิยม ตอบโต้ และเสนอทางออกแก่สังคม ได้แก่

หากกลับมาดูความคลี่คลายขององค์กรพัฒนาเอกชน และองค์กรประชาชนในภาคอีสาน ที่เกิดขึ้นนับตั้งแต่ปี 2520 ซึ่งด้านหนึ่งเป็นแรงกระเพื่อมจากสากล อีกด้านหนึ่งเป็นการคลี่คลายของการเมืองไทยเอง โดยเริ่มจากการที่คนเล็กๆ 3-5 คนลงไปอยู่กับชาวบ้าน ทำงานในเรื่องต่างๆ ตามความเชื่อและความถนัด คำหลักในขณะนั้นคือ “คำตอบอยู่ที่หมู่บ้าน”, “การพึ่งตนเอง”, “การมีส่วนร่วม” ฯลฯ เมื่อเวลาผ่านไป เราได้พบว่า ชาวบ้านส่วนหนึ่งได้สรุปบทเรียนความล้มเหลวของเกษตรแผนใหม่ และคิดค้น “ระบบเกษตรผสมผสาน”ที่สอดคล้องกับธรรมชาติ/วิถีชีวิต และพัฒนาเป็นระบบเกษตรที่เป็นทางเลือก ไม่ร่วมมือกับระบบทุนนิยม เกิดแนวความคิดเชิงระบบ โดยยืนอยู่บนขา 4 ขา คือ

(1) ในด้านอาชีพ คิดค้นการผลิตที่ผสมผสาน เกษตร หัตถกรรม ปศุสัตว์ และพัฒนาให้ครบวงจร ทั้งการผลิต แปรรูป การตลาด

(2) การรวมกลุ่มเพื่อสร้างอำนาจต่อรอง และอำนาจในการจัดการตนเอง

(3) ฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติ,

(4) ประสานความร่วมมือกับภายนอก

และในที่สุดองค์ความรู้ต่างๆ ก็ยกระดับเป็นแนวคิดที่เกี่ยวกับชุมชน เช่น วัฒนธรรมชุมชน, เศรษฐกิจชุมชน, สิทธิชุมชน, วิสาหกิจชุมชน, ป่าชุมชน ฯลฯ

ถ้าพิจารณาสิ่งที่กล่าวมาทั้งหมด จะพบว่า เศรษฐกิจพอเพียง มีความหมายเช่นเดียวกับเศรษฐศาสตร์เชิงพุทธ โดยเกิดขึ้นพร้อมๆ กับการสถาปนาอำนาจนำ และมีการผลักดันแนวคิดนี้ไปทางระบบราชการ ซึ่งที่ผ่านมาเป็นเครื่องมือที่ใช้ค้ำจุนการดำรงอยู่ของระบบทุนนิยม ในแง่นี้จึงต้องพิจารณาว่า เศรษฐกิจพอเพียงวิเคราะห์สังคมที่เป็นอยู่อย่างไร มีสมมติฐานว่าปัญหาของสังคมเกิดเพราะอะไร หากเชื่อตามที่ท่านพุทธทาสกล่าว ก็คือ ปัญหาอยู่ที่โครงสร้างและระบบที่เป็นเงื่อนไขให้เกิดความสามานย์ในระบบทุนนิยม ดังนั้น เศรษฐกิจพอเพียง ก็ต้องหาวิธีการดำเนินการเพื่อให้เกิดการแก้ไขให้ตรงกับเหตุของปัญหา และต้องไม่มองอยู่ในปริมณฑลของเศรษฐกิจเท่านั้น ต้องเอาการเมือง สังคม วัฒนธรรมเข้ามาเกี่ยวข้องด้วย

สุดท้าย ขอเสนอว่า ในการคิดค้นสังคมอนาคตต้องนำแนวคิด/ทฤษฎี/อุดมการณ์ที่ชี้นำการเปลี่ยนแปลงของสังคม มาผสมผสาน ใช้จุดอ่อนจุดแข็งของแต่ละส่วน เพื่อให้เป็นพลังในการอธิบายปรากฏการณ์ และเป็นพลังในการต่อสู้ สร้างสรรค์สังคมให้ดีขึ้น ก่อนที่โลกจะร้อนไปกว่านี้

คุณสนั่นมองเศรษฐกิจพอเพียงผ่านกระบวนการสร้างขั้วตรงข้ามอย่างเด็ดขาด หรือผ่านการสร้างเรื่องเล่าแบบเหมารวม 2 เรื่อง เรื่องที่หนึ่ง ว่าด้วยความชั่วร้ายของระบบทุนนิยม ทุกสิ่งทุกอย่างเป็นปัญหาที่เกิดจากทุนนิยมทั้งสิ้น ยิ่งพัฒนายิ่งจน ทำลายทั้งคนและระบบนิเวศน์ เรื่องที่สอง ว่าด้วยคุณค่าที่ดีงามของท้องถิ่น มีความพอเพียง แบ่งปัน มีภูมิปัญญาในการอยู่ร่วมกันของคนกับธรรมชาติ

การเล่าเรื่องเล่าแบบเหมารวมแบบนี้ จูงใจให้เชื่อว่ามี 2 ขั้ว เปิดทางให้เศรษฐกิจพอเพียงมีที่ยืน คือยืนอยู่ฝ่ายธรรมะเพื่อต่อสู้กับอธรรม ไม่ต้องพูดถึงว่าตัวแทนของฝ่ายธรรมะคือพระมหากษัตริย์ ทั้งๆ ที่ความเป็นจริงมีภาพเยอะแยะ มีชุมชนตั้งหลากหลาย ข้อมูลจากงานศึกษาหลายชิ้นอธิบายว่า พื้นที่ในชนบทไม่ว่าอีสานหรือภาคเหนือในอดีตไม่มีความพอเพียง และไม่สามารถที่จะผลิตและอยู่รอดได้ด้วยตนเอง เนื่องจากเงื่อนไขของระบบนิเวศน์และภูมิศาสตร์ที่ไม่เอื้ออำนวย แต่เราก็ทำประวัติศาสตร์ตรงนี้ให้เป็นชุดเดียวชิ้นเดียว เหมือนกันกับระบบทุนนิยม ซึ่งไม่ได้มีด้านชั่วร้ายเพียงด้านเดียว เราได้ใช้ประโยชน์ในการใช้เทคโนโลยี และระบบเครือข่ายข้ามชาติ

ประเด็นต่อมา คือ การสร้างเรื่องเล่าแบบเหมารวมแบบนี้ ทำให้เรามองไม่เห็นความสัมพันธ์ทางเศรษฐกิจของระบบทุนนิยมและเศรษฐกิจพอเพียง ซึ่งทั้งสองมีข้อเหมือนกัน และเอื้อซึ่งกันและกันใน 2 เรื่อง คือ 1) ทำให้คนจนยอมจำนนอยู่ภายใต้ระบบ ไม่ต่อสู้กับระบบ เพราะเศรษฐกิจพอเพียงไม่ได้พูดถึงเงื่อนไขเชิงโครงสร้างและกลไกของระบบที่ทำให้ชีวิตคนยากลำบาก แต่บอกว่าความยากจนยากลำบากเกิดจากความไม่พอเพียง 2) เศรษฐกิจพอเพียงประคับประคองให้ทุนนิยมอยู่ได้ ให้คนจนเป็นฐานการผลิตสินค้าราคาถูก อย่างน้อยก็หาเลี้ยงตัวเองได้ รัฐไม่ต้องช่วย ทุนไม่ต้องช่วย ทุนนิยมรังเกียจคนจน แต่ไม่รังเกียจความยากจน เพราะความยากจนทำให้ทุนนิยมอยู่รอด ทำให้คนยอมไปขายแรงงานราคาถูกให้ระบบอุตสาหกรรม ทำให้คนยอมขูดรีดแรงงานของตัวเองเพื่อผลิตสิ่งที่ขายได้ต่ำกว่าต้นทุน เช่น ข้าว

ถ้าเราไม่สร้างเรื่องเล่าแบบเหมารวม จะทำให้เราเห็นประเด็นเหล่านี้ชัดเจนขึ้น ซึ่งโดยส่วนตัวแล้ว อยากเห็นการเลื่อนไหล การขอยืม การปล้นนิยามของเศรษฐกิจพอเพียงจากฝ่ายธรรมะเพื่อเอาไปใช้ มากกว่าตรึงไว้กับภาพเรื่องเล่าเหมารวม

สุดท้าย สิ่งที่เห็นจากบทความคือ ความขัดกันของตรรกะและปฏิบัติการของเศรษฐกิจพอเพียง ในทางตรรกะ ด้านหนึ่ง เศรษฐกิจพอเพียงกล่าวโทษระบบทุนนิยมที่ไม่เป็นธรรม อีกด้านหนึ่ง ยุยงให้คนจนปรับปรุงตัวเองโดยไม่ต้องแตะต้องระบบ ในทางปฏิบัติการของรัฐ ด้านหนึ่งบอกว่าเศรษฐกิจพอเพียงเป็นภูมิปัญญาของท้องถิ่น อีกด้านหนึ่ง บอกว่าเราต้องรณรงค์สิ่งนี้ในท้องถิ่น โดยคนที่ไปรณรงค์เป็นคนชั้นกลางรวมทั้งคนชั้นสูง

นับตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จเถลิงถวัลย์สิริราชสมบัติ เมื่อวันที่ ๙ มิถุนายน ๒๔๘๙ ถึงปัจจุบันเป็นเวลากว่า ๖๐ ปี พระองค์ทรงยึดหลักธรรมะเป็นแนวทางและทรงงานเพื่อประโยชน์สุขของประชาชนอย่างต่อเนื่องตลอดมา ส่งผลให้การพัฒนาประเทศเกิดความมั่นคงและยั่งยืน ด้วยพระราชปณิธานที่จะทรงเสียสละประโยชน์ส่วนพระองค์เพื่อพสกนิกรชาวไทยทั้งมวล โดยไม่แบ่งแยกสถานะ ศาสนา ชาติพันธุ์ หรือหมู่เหล่า และทรงถือว่า ทุกข์ของพสกนิกรคือทุกข์ของพระองค์ ดังจะเห็นได้ว่า พระราชกรณียกิจที่พระองค์ทรงปฏิบัตินั้น แสดงให้เห็นถึงพระเมตตาและพระมหากรุณาธิคุณในการบำบัดทุกข์บำรุงสุขให้แก่พสกนิกรทั้งแผ่นดินให้มีชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นทั้งสิ้น

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงทุ่มเทพระวรกายตรากตรำและมุ่งมั่นเพื่อแก้ไขปัญหาความเดือดร้อนให้แก่พสกนิกรทั้งในกรุงเทพฯ และต่างจังหวัดทั่วประเทศ ทรงเข้าไปช่วยเหลือราษฎรในด้านต่างๆ ทั้งด้านสาธารณสุข การศึกษา การฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ฯลฯ และทรงหาวิธีแก้ไขปัญหาเหล่านั้นอย่างแยบยล ด้วยทรงตระหนักดีว่า ประเทศไทยเป็นประเทศเกษตรกรรมโดยพื้นฐาน ประชาชนส่วนใหญ่มีอาชีพหลักคือการเกษตร โดยเฉพาะในพื้นที่ชนบท ดังนั้น เพื่อที่จะช่วยให้ประชาชนมีสภาพชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น พระองค์จึงได้เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเยี่ยมเยียนและศึกษาความเป็นอยู่ของพสกนิกรในทุกภูมิภาคทั่วประเทศ ทรงมีพระบรมราชวินิจฉัยในปัญหาสาเหตุ และแนวทางแก้ไขปัญหาที่เหมาะสมและมีประสิทธิผลต่อการพัฒนาประเทศอย่างยั่งยืน นำไปสู่การพระราชทานแนวพระราชดำริที่รู้จักกันดีภายใต้ชื่อ “เศรษฐกิจพอเพียง”

สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (สศช.) ซึ่งเป็นหน่วยงานวางแผนของประเทศ ได้ศึกษาและเรียนรู้การทรงงานของพระองค์ พบว่า เป็นการดำเนินงานในลักษณะของทางสายกลางที่สอดคล้องกับสิ่งที่อยู่รอบตัวและสามารถปฏิบัติได้จริง ทุกคนควรเรียนรู้และน้อมนำมาเป็นแบบอย่างในการเจริญรอยตามเบื้องพระยุคลบาท นำมาปฏิบัติให้บังเกิดผลต่อตนเอง สังคมและประเทศชาติ ในด้านต่างๆ ดังนี้

นอกจากนี้ ยังทรงให้ความสำคัญกับการใช้หลักวิชาในการศึกษาข้อมูลอย่างเป็นระบบ และพัฒนาคน โดยสร้างความรู้ ความเข้าใจของคนในพื้นที่ต่อหลักการและประโยชน์จากการพัฒนา ก่อนส่งเสริมให้ข้าราชการทุกคนยึดหลัก เข้าใจ เข้าถึง และพัฒนา คือ ต้องมีความรู้ ความเข้าใจในสภาพภูมิสังคมของคนในพื้นที่นั้นๆ ว่ามีปัญหาเช่นไรและมีความต้องการอะไร ทั้งนี้ ก็เพื่อให้การวางแผนและดำเนินโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริช่วยแก้ปัญหาและตรงกับความต้องการของคนในพื้นที่มากที่สุด

จากหลักการทรงงานข้างต้น จะเห็นว่า พระองค์ทรงให้ความสำคัญกับการพัฒนาคน โดยทรงให้ความสำคัญกับการสร้างจิตสำนึกในศีลธรรมแก่ประชาชน ให้รู้จักประมาณตน ไม่โลภ เสียสละ มีคุณธรรมและความเพียรและซื่อสัตย์สุจริตอยู่เสมอ ดังนั้น จึงสามารถสรุปได้ว่า การพัฒนาคนตามแนวพระราชดำรินั้นจึงเป็นการเสริมสร้างศักยภาพของคนในทุกมิติ ทั้งทางด้านร่างกายและจิตใจที่สำนึกในคุณธรรม มีความเพียรและจริยธรรมในการดำเนินชีวิต อันจะเป็นการขยายโอกาสและทางเลือกให้แก่ประชาชนในการดำเนินวิถีชีวิตได้อย่างมั่นคง ซึ่งจะส่งผลต่อการพัฒนาประเทศให้ยั่งยืนตามไปด้วย

หลังจากที่ได้ศึกษาพระราชกรณียกิจ พระราชดำรัส และพระบรมราโชวาท ตลอดจนโครงการในพระราชดำริต่างๆ แล้ว สศช. จึงได้เชิญคณะผู้ทรงคุณวุฒิจากสาขาต่างๆ มาร่วมกันพิจารณากลั่นกรองพระราชดำรัสและพระบรมราโชวาทเกี่ยวกับเรื่องเศรษฐกิจพอเพียงที่ได้พระราชทานเนื่องในโอกาสต่างๆ สรุปออกมาเป็นนิยาม ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง ซึ่งได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้นำไปเผยแพร่เพื่อเป็นแนวปฏิบัติของทุกฝ่าย และได้อัญเชิญมาใช้เป็นปรัชญานำทางในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฉบับที่ ๙ (๒๕๔๕ - ๒๕๔๙) ต่อเนื่องมาจนถึงแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ ๑๐ (๒๕๕๐ - ๒๕๕๔)

ทั้งนี้ หากพิจารณานิยามปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงที่ได้รับพระราชทานมานั้น จะพบว่า ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงนั้น เป็นปรัชญาที่ชี้ถึงแนวทางการดำรงชีวิตในลักษณะพหุนิยมที่ยอมรับการดำรงอยู่ร่วมกันของสิ่งที่แตกต่าง ซึ่งนับเป็นแนวคิดที่มีพื้นฐานมาจากวิถีชีวิตดั้งเดิมของสังคมไทย เชื่อมโยงทุกมิติของวิถีชีวิตเข้าด้วยกันอย่างเป็นองค์รวม ตลอดจนเป็นปรัชญาฯที่มองสถานการณ์โลกในเชิงระบบที่มีลักษณะเป็นพลวัตร มีความเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอด มีผลและสามารถนำไปปฏิบัติได้จริง ผู้นำไปปฏิบัติสามารถมีความสุขได้ตามอัตภาพที่เหมาะสมกับเวลาและสถานะของตน ประยุกต์ใช้ได้ในทุกระดับทั้งระดับครอบครัว ชุมชนและรัฐ เป็นแนวทางในการวางแผนและพัฒนาประเทศภายใต้กระแสโลกาภิวัตน์ที่มีการเปลี่ยนแปลงได้เป็นอย่างดี

ในกระบวนการจัดทำแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ ๑๐ สศช. จึงได้น้อมนำหลักการทรงงานมาเป็นแนวทาง และใช้เงื่อนไขความรู้ เริ่มต้นจากการวิเคราะห์บริบทการเปลี่ยนแปลงของการพัฒนา เพื่อให้รู้ว่าประเทศไทยในขณะนั้นอยู่ในสถานะใด ความรู้มีอยู่ในระดับไหน ซึ่งพบว่า ขณะนี้ประเทศไทยต้องเผชิญกับบริบทการเปลี่ยนแปลงของโลกในหลายด้านที่สำคัญ ที่สามารถก่อให้เกิดผลกระทบจากทั้งที่เป็นโอกาสและข้อจำกัดต่อการพัฒนา ใน ๕ บริบท ได้แก่

๒) การเปลี่ยนแปลงทางเทคโนโลยีอย่างก้าวกระโดด ความก้าวหน้าอย่างรวดเร็วของเทคโนโลยีสารสนเทศ เทคโนโลยีชีวภาพ เทคโนโลยีวัสดุและนาโนเทคโนโลยี ทำให้เกิดการถ่ายโอนองค์ความรู้และภูมิปัญญาระหว่างประเทศอย่างท่วมท้น ประเทศไทยจำเป็นต้องบริหารจัดการลิขสิทธิ์และสิทธิบัตร และคุ้มครองทรัพย์สินทางปัญญาอย่างมีประสิทธิภาพ

๓) การเปลี่ยนแปลงด้านสังคม ประเทศไทยจะเริ่มก้าวสู่สังคมผู้สูงอายุ ขณะที่อิทธิพลของสื่อและความก้าวหน้าของการเดินทางอันเป็นผลมาจากกระแสโลกาภิวัตน์ ทำให้วิถีชีวิตความเป็นอยู่และวัฒนธรรมของประชาชนจะเปลี่ยนแปลงไป มีแนวโน้มที่จะยอมรับวัฒนธรรมต่างชาติมากขึ้น

๔) การเคลื่อนย้ายของคนอย่างเสรี ความก้าวหน้าของเทคโนโลยีการขนส่งและกระแสโลกาภิวัตน์ส่งผลให้เกิดการเดินทางทั้งเพื่อท่องเที่ยวและการทำธุรกิจในที่ต่างๆ ทั่วโลกมากขึ้น มีการทำธุรกิจข้ามชาติ บรรษัทข้ามชาติ ประชาชนเริ่มยอมรับและเรียนรู้วัฒนธรรมระหว่างกัน สังคมและเศรษฐกิจฐานความรู้เกิดการขยายตัวมากขึ้น

๕) การเปลี่ยนแปลงด้านทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ปัจจุบันประชากรโลกที่เพิ่มมากขึ้นทำให้ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมของโลกแบกรับไม่ไหว เกิดความเสื่อมโทรมและแปรปรวน รวมทั้งเกิดการแพร่ระบาดและเกิดการแพร่ของเชื้อโรคในรูปแบบพันธุกรรมใหม่ๆ มากขึ้น

บริบทการเปลี่ยนแปลงของโลกทั้ง ๕ ด้านนี้ สะท้อนให้เห็นถึงปัญหาเชิงโครงสร้างจากการพัฒนาประเทศที่ไม่สมดุลและไม่ยั่งยืน ประเทศไทยจึงต้องหันมาทบทวนตนเองและปรับกระบวนทัศน์การพัฒนาให้เป็นไปในทิศทางของการพึ่งตนเองและสร้างภูมิคุ้มกันต่อประเทศให้มากขึ้น จำเป็นที่จะต้องหันมายึดหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงเป็นแนวทางปฏิบัติควบคู่ไปกับการพัฒนาแบบบูรณาการ เป็นองค์รวม ยึดคนเป็นศูนย์กลางของการพัฒนา

ดังนั้น สศช. จึงได้เริ่มวิเคราะห์ในเรื่องของโลกาภิวัตน์และสภาพบริบทการเปลี่ยนแปลงข้างต้น ตลอดจนพิจารณาทุนที่ประเทศไทยมี มาประกอบการกำหนดยุทธศาสตร์ ๕ ยุทธศาสตร์ ได้แก่

๑. ยุทธศาสตร์การพัฒนาคุณภาพคนและสังคมไทยสู่สังคมแห่งภูมิปัญญาและการเรียนรู้

๒. ยุทธศาสตร์การเสริมสร้างความเข้มแข็งของชุมชนและสังคมให้เป็นรากฐานที่มั่นคงของประเทศ

๓. ยุทธศาสตร์การปรับโครงสร้างเศรษฐกิจให้สมดุลและยั่งยืน

๔. ยุทธศาสตร์การพัฒนาบนฐานความหลากหลายทางชีวภาพและการสร้างความมั่นคงของฐานทรัพยากรและสิ่งแวดล้อม

๕. ยุทธศาสตร์การเสริมสร้างธรรมาภิบาลในการบริหารจัดการประเทศ

ภายใต้วิสัยทัศน์ พันธกิจ และยุทธศาสตร์ของแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ ๑๐ สศช.ได้นำมาพัฒนาเป็นแนวคิดพื้นฐานในการจัดทำยุทธศาสตร์อยู่ดีมีสุข ผ่านกระบวนการระดมความคิดเห็น และการมีส่วนร่วมของเครือข่ายภาคีพัฒนา และชุมชนในภูมิภาคต่างๆ ให้เป็นที่ยอมรับ เห็นความสำคัญ และเกิดการนำไปใช้ประโยชน์ร่วมกันในการขับเคลื่อนการพัฒนาสู่สังคมอยู่เย็นเป็นสุข และใช้เป็นเครื่องมือในการปรับทิศทางการพัฒนาประเทศ และกำหนดนโยบายสาธารณะ ตลอดจนใช้เป็นเครื่องมือในการขับเคลื่อนแนวคิดและสร้างกระแสหลักในสังคมให้เกิดการปรับเปลี่ยนวิธีการคิด และค่านิยมของสังคมไทย เพื่อให้เกิดคุณค่าใหม่ในการดำรงชีวิตเพื่อให้ประชาชนอยู่ดีมีสุขและสังคมอยู่เย็นเป็นสุขร่วมกัน

โดยได้รับแรงบันดาลใจจากพระองค์ ที่ทรงเป็นนักพัฒนาที่ยิ่งใหญ่ และด้วยความจงรักภักดีที่มีต่อพระมหากษัตริย์ผู้ทรงเป็นที่รักยิ่งพระองค์นี้ สศช. จึงได้น้อมนำหลักการพัฒนาของพระองค์ และเรียนรู้จากพระราชดำรัส พระบรมราโชวาทและพระจริยวัตรปฏิบัติมาเป็นพื้นฐานในการวางรากฐานของการพัฒนาประเทศ นำสู่ผลแห่งอยู่เย็นเป็นสุขของปวงชนชาวไทย บนพื้นฐานของการรู้รักสามัคคี ไม่ทอดทิ้งกัน เพื่อทูลเกล้าฯ ถวายเป็นของขวัญล้ำค่า ในฐานะที่เป็นข้าราชการในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จะร่วมกันทำความดีนี้เพื่อเป็นการแสดงกตัญญูกตเวทิตา ด้วยสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณอย่างหาที่เปรียบมิได้ สมดังพระราชปรารถนาที่ได้ทรงเคยดำรัส เนื่องในโอกาสวันขึ้นปีใหม่ ๒๕๔๖ พระราชทานไว้เมื่อวันที่ ๓๑ ธันวาคม ๒๕๔๕ ณ ศาลาดุสิดาลัย สวนจิตรลดา พระราชวังดุสิตฯ ว่า