พระปรางค์สามยอด จังหวัดลพบุรี
พระปรางค์สามยอด จังหวัดลพบุรี เป็นโบราณสถานและแหล่งท่องเที่ยวทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีที่สำคัญแห่งหนึ่งของจังหวัดลพบุรี ลักษณะเป็นปราสาทขอมในศิลปะบายน (พ.ศ.1720 - 1773) โครงสร้างเป็นศิลาแลงประดับปูนปั้น สร้างขึ้นในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 (ครองราชย์พ.ศ. 1724 - 1757) เพื่อเป็นพุทธสถานในลัทธิวัชรยานประจำเมืองละโว้ หรือ ลพบุรี ซึ่งในขณะนั้นเป็นเมืองลูกหลวงของอาณาจักรขอม แต่เดิมภายในปราสาทประธานประดิษฐานพระพุทธรูปนาคปรกทรงเครื่อง ปราสาทด้านทิศใต้ประดิษฐานรูปพระโลเกศวร (พระโพธิสัตว์อวโรกิเตศวร) สี่กร และปราสาทด้านทิศเหนือประดิษฐานรูปพระนางปรัชญาปารมิตาสองกร นับว่าเป็นปราสาทขอมโบราณที่เต็มเปี่ยมไปด้วยศิลปะและวัฒนธรรมแบบขอมโบราณที่ยังคงสมบูรณ์และเป็นแหล่งเรียนรู้ทางด้านประวัติศาสตร์มาจนถึงปัจจุบัน
พระปรางค์สามยอดตั้งอยู่ที่ตำบลท่าหิน อำเภอเมืองลพบุรี จังหวัดลพบุรี ตั้งอยู่บนเนินดินด้านตะวันตกของทางรถไฟใกล้กับศาลพระกาฬ เป็นปราสาทศิลาแลงแบบขอมเรียงต่อกัน 3 องค์ เชื่อมต่อกันด้วยมุขกระสัน ภายในบริเวณนอกจากปราสาททั้ง 3 องค์นี้แล้ว ทางด้านทิศตะวันออกของปราสาทประธานมีการต่อเติมวิหารก่ออิฐถือปูนเชื่อมต่อกับปราสาทประธาน เพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (ครองราชย์ พ.ศ. 2199 - 2231)
กรมศิลปากรได้ประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานในวันที่ 2 สิงหาคม พ.ศ.2479 และได้กำหนดเขตที่ดินให้มีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 3ไร่ 2 งาน 54 ตารางวา ตามความในมาตรา 7 แห่งพระราชบัญญัติโบราณสถาน โบราณวัตถุ ศิลปวัตถุ และพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พ.ศ. 2504 ในวันที่ 4 ธันวาคม พ.ศ.2545
ลักษณะทางสถาปัตยกรรม เป็นปราสาทขอม 3 หลัง เชื่อมต่อกันด้วยมุขกระสัน โดยวางตัวในแนวเหนือ-ใต้ หันหน้าสู่ทิศตะวันออก ปราสาทประธานมีความสูงใหญ่กว่าอีก 2 องค์ โครงสร้างของปราสาทเป็นศิลาแลงฉาบปูน มีการประดับประดาตามส่วนต่างๆของปราสาทด้วยปูนปั้น อันเป็นลักษณะของงานสถาปัตยกรรมในยุคของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ซึ่งนิยมใช้ศิลาแลงเป็นวัสดุในการก่อสร้าง เช่น ปรางค์พรหมทัตที่ปราสาทพิมาย จังหวัดนครราชสีมา ซึ่งประดิษฐานพระรูปของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ปราสาทกำแพงแลง จังหวัดเพชรบุรี ที่สร้างเป็นปราสาทศิลาแลง 3 องค์เรียงกันในลักษณะเดียวกับพระปรางค์สามยอด และปรางค์องค์กลางของวัดพระพายหลวง จังหวัดสุโขทัย เป็นต้น
จากหลักฐานที่ปรากฏแสดงให้เห็นว่า พระปรางค์สามยอดสร้างขึ้นเพื่อเป็นพุทธสถานในลัทธิวัชรยานประจำเมืองละโว้ เพื่อประดิษฐานรูปพระวัชรสัตว์นาคปรก พระโลกิเตศวร และพระนางปรัชญาปารมิตา อันเป็นรูปเคารพที่นิยมสร้างขึ้นในพุทธศาสนาลัทธิวัชรยาน ในรัชสมัยของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่พุทธศาสนาลัทธิวัชรยานเจริญรุ่งเรืองอย่างมากในอาณาจักรขอม
ต่อมาหลังการล่มสลายของพุทธศาสนาลัทธิวัชรยานในอาณาจักรขอม พระปรางค์สามยอดจึงได้รับการดัดแปลงให้เป็นพุทธสถานนิกายเถรวาท ดังเห็นได้จากการสร้างวิหารเชื่อมต่อกับปราสาทประธานในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชซึ่งทรงสร้างพระนารายณ์ราชนิเวศน์และบูรณปฏิสังขรณ์วัดวาอารามต่างๆในเมืองลพบุรี ในช่วงระยะเวลาที่เสด็จแปรพระราชฐานมายังเมืองลพบุรีเกือบตลอดรัชกาล
ลิงลพบุรี
ลิงนับเป็นสัตว์คู่บ้านคู่เมืองลพบุรีมาช้านาน จนกลายเป็นสัญลักษณ์ของจังหวัดลพบุรี ทั้งนี้เป็นการผูกเรื่องเชื่อมโยงกับตำนานเมืองลพบุรีว่าด้วยวรรณกรรมรามเกียรติ์ที่มีหนุมานเป็นทหารเอกของพระราม เมื่อรบชนะแล้วได้รับบำเหน็จรางวัลเป็นกรุงละโว้หรือเมืองลพบุรีไว้ครอบครอง ซึ่งหนุมานก็นำทหารลิงติดตามมาด้วย
ส่วนเรื่องความเชื่อมโยงประวัติศาสตร์กับการเปลี่ยนแปลงของบ้านเมืองตามยุคสมัย กล่าวกันว่าลพบุรีเคยเป็นเมืองที่อุดมสมบูรณ์ด้วยป่าไม้ เป็นแหล่งอาศัยของลิงป่า จนกระทั่งเมื่อมนุษย์เข้ามาอยู่อาศัย มีการขยับขยายของเมือง อาหารการกินลดลง แต่สถานที่ทางประวัติศาสตร์และความเชื่ออย่างศาลพระกาฬ ยิ่งมีผู้คนมากราบไหว้บนบานเจ้าพ่อพระกาฬ พร้อมทั้งนำอาหารมาเซ่นไหว้ รวมทั้งเลี้ยงลิงที่เชื่อว่าเป็นบริวารของเจ้าพ่อ ทำให้ลิงลพบุรีอยู่ร่วมกับคนด้วยกันเรื่อยมา
ต่อมาเมื่อจำนวนลิงเพิ่มมากขึ้นกลายเป็นปัญหาสร้างความเดือดร้อนให้กับชาวเมืองลพบุรีมากว่าสิบปี
จนกระทั่งในปีพ.ศ. 2567 ปัญหาลิงลพบุรีได้รับการแก้ไขอย่างจริงจัง โดยเจ้าหน้าที่กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช ร่วมกับเจ้าหน้าที่จากเทศบาลเมืองลพบุรี ได้เปืดปฏิบัติการย้ายลิงลพบุรีไปอยู่ในสถานอนุบาลลิงตำบลโพธิ์เก้าต้น อำเภอเมืองลพบุรีจนเกือบหมด เหลือเอาไว้เป็นสัญลักษณ์เพียงไม่กี่ตัวเท่านั้น ดังนั้นหากนักท่องเที่ยวจะเดินทางไปเที่ยวชมพระปรางค์สามยอด ปราสาทขอมโบราณในขณะนี้ ก็ยังจะได้เห็นลิงลพบุรีคู่กับพระปรางค์สามยอดและศาลพระกาฬเหมือนเดิม
