"คำผญา"

"ผญา…คืออะไร"

    - ผญา หรือ ผะหยา เป็นคำกลอนหรือคำปรัชญาของลาวในและคนไทยภาคอีสานโบราณ ซึ่งภาษาสืบทอดมาจากภาษาของอาณาจักรล้านช้าง และปัจจุบันการเล่นผญายังหลงเหลือในหมอลำกลอนแบบอีสาน คำว่าผญามีความหมายในกลุ่มเดียวกับปัญญาและปรัชญาบางครั้งสามารถใช้แทนกันได้  ซึ่งผญาป็นคำร้อยกรองที่คล้องจอง มีสัมผัสระหว่างข้อความไม่เข้มงวดและไม่มีฉันทลักษณ์กำหนดไว้อย่างชัดเจน แต่เวลาพูดจะมีการเน้นคำหนักเบาเพื่อให้ผู้ฟังมีความเพลิดเพลินและสามารถจดจำได้ง่าย เรื่องที่ถูกแต่งเป็นผญามีหลายเรื่องเช่น คำสอนทางศาสนา เรื่องราวในชีวิตประจำวัน การเกี้ยวพาราสีของหนุ่มสาว และการละเล่นของเด็ก เป็นต้น

  - คำสอน

  *มีลักษณะเตือนสติของผู้ฟังหรือผู้อ่านในนึกถึงศีลธรรมตามความเชื่อ กระตุ้นให้เกิดความสำนึกรักในถินกำเนิด หรือเป็นข้อความอุปมาอุปมัยให้ประพฤติตนเป็นคนดี เช่น

*"คันเจ้าได้ขี่ซ้างกั้งฮ่มเป็นพระยา อย่าได้ลืมคนทุกข์ผู้ขี่ควายคอนกล้า คันเจ้าได้ขี่ซ้างกั้งฮ่มสัปทน อย่าได้ลืมคนจนผู้แห่นำตีนซ้าง"

*หมายถึง “ถ้าได้เป็นผู้มีอำนาจก็อย่าลืมเหลียวแลผู้ด้อยอำนาจกว่าหรือผู้อยู่เบื้องหลังตน”

*"บุญ บุญนี้บ่แหม่นของแบ่งได้ ปันแจกกันแหล่ว บ่อห่อนแยกออกได้ คือไม้ผ่ากลาง คือจั่งเฮากินข้าว เฮากินเฮาอิ่ม บ่แหม่นไปอิ่มท้อง เขาพุ้นผู้บ่กิน" 

*หมายถึง ."การทำบุญเป็นสิ่งที่ทำได้เฉพาะตนเท่านั้นแบ่งไปให้คนอื่นไม่ได้ เหมือนกินข้าวแล้วคนที่กินถึงจะอื่มคนที่ไม่ได้กินก็ไม่อิ่มท้อง"

  เกี้ยวพาราสี

   - มีลักษณะการเกี้ยวพาราสีหรือชมอีกฝ่ายในทางชู้สาว เพื่อถามคำถามหรือพรรณาถึงความรักที่ตนมี  เช่น

   “สิบปีกะสิถ่าซาวพรรษากะสิอยู่ คันบ่ได้เป็นคู่เห็นแต่อุแอ่งน้ำกะปานได้นั่งเทียม” 

 หมายถึง จะสิบปี ยี่สิบปีก็จะรอ ต่อให้ไม่ได้เจอหน้าเจอแค่ตุ่ม(ของคนที่ชอบ)ก็เหมือนได้นั่งอยู่ข้างๆ และมีการรับส่งระหว่างหญิงชาย..

 (ชาย) "อ้ายนี้อยากถามข่าวน้ำ ถามข่าวถึงปลา อยากถามข่าวนา ถามข่าวถึงเข้า อ้ายอยากถามข่าวน้อง ว่ามีผัวแล้วหรือบ่ หรือว่ามีแต่ชู้ ผัวสิซ้อนหากบ่มี"

  หมายถึง..  (ชาย) “พี่อยากถามข่าวจากน้ำว่าปลาเป็นยังไง อยากถามข่าวจากนาว่าข้าวเป็นยังไง อยากถามข่าวน้องว่ามีสามีหรือยัง”

(หญิง) "น้องนี้ปอดอ้อยซ้อยเสมอดังตองตัด พัดแต่เป็นหญิงมา บ่มีชายสิมาเกี้ยว พัดแต่สอนลอนขึ้น บ่มีเครือสิเกี้ยวพุ่ม พัดแต่เป็นพุ่มไม้เครือสิเกี้ยวกะบ่มี" หมายถึง

 *หมายถึง…(หญิง) "น้องนี้โสดอยู่ ตั้งแต่เกิดมายังไม่มีใครมาจีบ และไม่รู้จะไปพึงพิงใคร"

  ปริศนา

    เป็นการตั้งทำถามที่ต้องใช้การตีความจึงจะเข้าใจความหมายที่แท้จริงของผู้สื่อสารหรือบางครั้งเป็นการประชดประชันผู้ฟัง เช่น

"อยากกินข้าว ให้ปลูกใส่พะลานหิน อยากมีศีล ให้ฆ่าพ่อตีแม่ อยากให้คนมาแวะ ให้ฆ่าหมู่เดียวกับ"

 หมายถึง  ถ้าจะกินข้าวให้ปลูกในลานหิน ถ้าอยากมีศีลให้ฆ่าพ่อแม่ ถ้าอยากให้คนมาหาให้ฆ่าเพื่อนทิ้ง ซึ่งเป็นการประชดประชันและความหมายจริงๆนั้นตรงกันข้ามกับข้อความในผญา

*อวยพร

   *ใช้อายพรในโอกาสต่างๆ เช่น 

*"นอนหลับให้เจ้าได้เงินหมื่น นอนตื่นให้เจ้าได้เงินแสน แบมือไปให้ได้แก้วมณีโชติ โทษฮ้ายอย่ามาพาล มารฮ้ายอย่ามาเบียด” 

*หมายถึง ตอนจะนอนหลับขอให้ได้เงินหมื่น นอนตื่นขอให้ได้เงินแสน กางมือออกได้แก้วมสปรารถนา โรคภัยอย่าได้เบียดเบียน

“ตัวอย่างคำผญา ..เรื่อง”กรรมดี-กรรมชั่ว"

 - บัดนี้...จักได้จากล่าวต้านจาต่อความดี  พอให้มีหัวข้อผู้รอฟังถ้าอ่าน
ผู้ได้ผ่านพบพ้อมาเข้าเว็ปเฮา    ฟังเอาเด้อพี่น้องพวกท่านทั้งหลาย
ทั้งหญิงชายสู่คนภายพื้น        อย่าได้โลภหลื่นข้อพระสัมมาตรัสกล่าว
บอกให้ชาวพี่น้องถือหมั้นแห่งศีล  ตลอดหมดทุกสิ้นให้ตั้งต่อทำดี

- อย่าได้พากันทำก่อกรรมทำชั่ว     ให้พากันตั้งตัวไว้ในธรรมอย่าประมาท
ให้พากันฉลาดฮู้เอาตนข้ามฝั่งกระแส  สังขารเฮาบ่แท้แปรเปลี่ยนบ่หมั้นเที่ยง
มีแต่เอียงเหงี่ยงค้อยไปจ้อยบ่อยู่ยัง  ไผผู้หวังข้ามพ้นวัฏฏะวนเวียนเกิด
ให้พากันก่อสร้างทำแท้แต่บุญ        บุญสิหนุนเฮาขึ้นนีระพานบ่อนข่อง

- กรรมบ่ข้องเวรนั้นหากบ่มี       เผิ่นว่าบุญบุญนี้มีความหมายจั่งได๋แหน่
ฟังเอาเด้อแม่ป้าลุงตาเฒ่าแก่   ทั้งหมู่เด็กหนุ่มหน้าทั้งสาวน้อยบ่าวคะนอง
ลองมาฟังดูบ้างพระธรรมาสอนสั่ง ลางเทื่อผลส่งให้นำยู้เมื่อลุน
คำว่าบุญนี้พระสัตถาเผิ่นเทศน์บอก แจกออกคือดั่งนี้ตนเจ้าให้ค่อยฟังฯ.....

“ตัวอยาง…”การพูดคำผญาอีสาน (เว้าผญา)