๓๒๙.จักรวาฬทีปนี กัณฑ์ที่ ๕ ว่าด้วยสมมติเทพ-อุปบัติเทพ-วิสุทธิเทพ-อติเทพ

เรื่องเทวภูมิ

                ที่ชื่อว่า “เทวะ” หรือ “เทพ”  เพราะเล่นด้วยเบญจกามคุณและด้วยอานุภาพของตน ๆ ดังนั้น คำว่า เทพ มี ๓ ประเภท ดังนี้

                ๑.พระราชา พระเทวี พระกุมาร  เรียกว่า “สมมติเทพ” เพราะเล่นคือกระทำอิสริยะในวิสัยของตน มีเทวนคร จำนวน ๘๔,๐๐๐ แห่งโดยมีกุสาวดีราชธานี เป็นนครหลวง

                ๒.เทวดาชั้นจาตุมหาราชิก และเทพชั้นสูงกว่านั้นขึ้นไป เรียกว่า “อุปบัติเทพ” เพราะเล่นด้วยเบญจกามคุณ หรือปรารถนาเพื่อจะชนะปฏิปักษ์, กล่าวสิ่งที่ควรและไม่ควรแก่โลก, รุ่งเรืองด้วยความรุ่งเรืองแห่งสรีระอย่างยิ่ง, อันผู้ต้องการเป็นเช่นนั้นสรรเสริญ, อันบุคคลใคร่ที่จะเห็นและฟังโดยประกอบไว้ด้วยความงามพิเศษไปด้วยการไปอันไม่ข้องขัดสู่ที่ตามความปรารถนาและอาจที่จะยังกิจนั้น ๆ ให้สำเร็จเพราะถึงพร้อมด้วยอานุภาพ

                ๓.พระอรหันต์ เรียกว่า “วิสุทธิเทพ” โดยอรรถวิเคราะห์ว่าย่อมเล่นด้วยฌานกีฬาอันเยี่ยม, ปรารถนาที่จะชนะธรรมเป็นปฏิปักษ์, กล่าวอรรถอันเป็นวิสัยแห่งญาณวิเศษอันสุขุมยิ่ง, รุ่งเรืองด้วยญาณโชติอันบริสุทธิ์อย่างยิ่งจากเปือกตม คือกิเลสและโทษทั้งปวง, อันบุคคลสรรเสริญ เพราะประกอบด้วยคุณวิเศษอันปราศจากมลทินอย่างยิ่ง โดยสภาวะอันรู้แจ้งแล้วทั้งหลาย, อันบุคคลใคร่ที่จะเห็น จะฟัง และจะบูชาเพราะความเป็นบุญเขตอย่างเยี่ยม, ไปสู่อมตมหานิพพานด้วยการไปโดยไม่กลับ, และอาจที่จะรู้จิตวาระแล้วชักนำสัตว์นั้น ๆ ไปในทางประโยชน์เกื้อกูลและที่จะให้ตั้งอยู่ในสุขคืออมตมหานิพพาน

                ส่วนพระพุทธเจ้า เรียกว่า “อติเทพ” คือเป็นเทพยิ่งกว่าเทพ