บุหรี่ ในมุมมองของปราชญ์มุสลิมในอดีต
การบริโภคยาสูบหรือการสูบบุหรี่ในทัศนะของปราชญ์มุสลิมในอดีต
เกี่ยวกับการบริโภคยาสูบหรือสูบบุหรี่ ไม่ปรากฏหลักฐานโดยตรงจากอัลกุรอาน และซุนนะฮฺของท่านนบีมุฮัมมัด ศ็อลลัลลอฮฺอะลัยฮิวะสัลลัม เนื่องจาก “ยาสูบ” หรือ “บุหรี่” เพิ่งเป็นที่รู้จักในโลกอาหรับเมื่อตอนปลายศตวรรษที่ 10 หรือต้นศตวรรษที่ 11 แห่งฮิจญฺเราะฮฺศักราช (ตรงกับปลายศตวรรษที่ 16 หรือต้นศตวรรษที่ 17 แห่งคริสตศักราช) ในชื่อเรียกต่าง ๆ เช่น อัดดุคอน[الدخان] อัตตับฆฺ[التبغ] อัตตุตุน[التتن] อัตตุมบาค[التمباك] เป็นต้น ต่อมาเมื่อมีการบริโภคกันอย่างแพร่หลาย นักวิชาการมุสลิมในสมัยนั้นจึงได้มีการวิเคราะห์วินิจฉัยถึงหุกมฺหรือศาสนบัญญัติอิสลามว่า สูบบุหรี่ มีความชอบธรรมทางศาสนาอย่างไร
กล่าวได้ว่า ในสมัยนั้นหุกมฺเกี่ยวกับการบริโภค “ยาสูบ” หรือ “บุหรี่” เป็นประเด็นใหม่ที่ยังไม่เคยมีคำวิเคราะห์วินิจฉัยชี้ขาดจากบรรดานักปราชญ์ระดับมุจญตะฮิดผู้นำมัซฮับ อาทิ อิมามหะนะฟีย์ อิมามมาลิกีย์ อิมามชาฟิอีย์ หรืออิมามอะหฺมัด ตลอดจนนักปราชญ์ผู้อาวุโสในแต่ละมัซฮับในยุคสมัยถัดมาก็มิได้อธิบายไว้ เนื่องจากพฤติกรรมการสูบบุหรี่ยังไม่เกิดขึ้น กับทั้งไม่มีข้อมูลทางวิชาการเกี่ยวกับส่วนประกอบและผลกระทบจากการบริโภค “ยาสูบ” ทำให้นักวิชาการมุสลิมในยุคต่อมาหลังจากนั้น คือในราวช่วงต้นศตวรรษที่ 11 แห่งฮิจญ์เราะห์ศักราช ต้องทำการวิเคราะห์วินิจฉัย และผลของการวิเคราะห์วินิจฉัยมีความแตกต่างกันอย่างมาก กล่าวคือ บางท่านวินิจฉัยว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งต้องห้ามเด็ดขาด (หะรอม) บางท่านวินิจฉัยว่าเป็นสิ่งต้องห้ามไม่เด็ดขาดหรือน่ารังเกียจ (มักรูฮฺ) บางท่านวินิจฉัยว่าเป็นสิ่งที่อนุมัติ (มุบาหฺ) ในขณะที่บางท่านไม่แสดงความคิดเห็นใด ๆ ยิ่งกว่านั้น ในมัซฮับเดียวกันก็มีนักวิชาการที่มีความคิดเห็นหลากหลาย ส่วนหนึ่งเห็นว่าเป็นสิ่งต้องห้ามเด็ดขาด (หะรอม) อีกส่วนหนึ่งเห็นว่าต้องห้ามไม่เด็ดขาดหรือน่ารังเกียจ (มักรูฮฺ) และอีกบางส่วนเห็นว่าอนุมัติ[1] (มุบาหฺ) กระทั่งไม่สามารถที่จะรวบรวมเป็นความคิดเห็นของมัซฮับได้ว่ามัซฮับใดมีความเห็นต่อกรณีของการบริโภคยาสูบอย่างไร เนื่องจากในมัซฮับเดียวกันก็มีความคิดเห็นที่แตกต่างกัน จึงเสนอโดยจำแนกเป็นกลุ่มทัศนะดังนี้
1 ทัศนะที่มีความเห็นว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งหะรอม
บรรดานักวิชาการในทัศนะนี้ เป็นนักวิชาการจากมัซฮับต่าง ๆ ทั้งจากมัซฮับหะนะฟีย์ เช่น ท่านอีซา อัชชะฮาวีย์ [عيسى الشهاوي] ท่านอับดุลบากี [عبد الباقي الحنفي] ท่านมุฮัมมัด อิบนุศิดดีก อัซซุบัยดีย์ [محمد بن الصديق الزبيدي الحنفي] จากมัซฮับมาลิกีย์ เช่น ท่านอิบรอฮีม อัลลิกอนีย์ [إبراهيم اللقاني] อะบูอัลฆัยษฺ อัลเกาะชาชฺ [أبو الغيث القشاش] จากมัซฮับชาฟิอีย์ เช่น ชัยคฺ นัจญ์มุจดีน อัดดิมัชกีย์ [الشيخ نجم الدين الدمشقي] ชัยคฺ อิบนุ อิลาน อัศศิดดีกีย์ [الشيخ علان الصديقي] ท่านอุมัร อิบนุ อับดุรเราะมาน อัลหุสัยนีย์ [عمر ابن عبد الرحمن الحسيني] ท่านชัยคฺ อามิร อัชชาฟิอีย์ [الشيخ عامر الشافعي] ชัยคฺอัลกอลยูบีย์ [الشيخ القليوبي] ชัยคฺ อัลบุญัยรีมีย์ [الشيخ اليجيرمي] และจากมัซฮับฮัมบาลีย์ เช่น ท่านอะหฺมัด อัสสันฮูรีย์ อัลบะฮูตีย์ [أحمد السنهوري البهوتي][3]
เหตุผลและหลักฐานอ้างอิงของทัศนะนี้ ได้แก่
(1) ความมึนเมา [الإسكار] นักวิชาการกลุ่มนี้ให้เหตุผลว่าเพราะยาสูบทำให้เกิดอาการมึนเมา และทุกสิ่งที่ทำให้เกิดความมึนเมาเป็นสิ่งต้องห้ามเด็ดขาด(หะรอม) การบริโภคยาสูบจึงเป็นสิ่งหะรอม นักวิชาการกลุ่มนี้ ได้อธิบายความมึนเมา [الإسكار] ว่า หมายถึง ภาวะที่สติปัญญาเคลิบเคลิ้ม แม้ไม่รุนแรงก็ตาม ดังนั้น จึงเห็นว่า การบริโภคยาสูบครั้งแรกย่อมทำให้เกิดอาการดังกล่าวนี้อย่างไม่ต้องสงสัย
บางท่าน กล่าวว่า เป็นที่ทราบกันทั่วไปว่า ทุกคนที่บริโภคยาสูบล้วนเกิดอาการมึนเมา คืออาการที่ทำให้เขาเห็นแสงสว่าง ขาดความยั้งคิด ด้วยการบีบลมหายใจ และสูดควันเข้าร่างกาย ความมึนเมาจึงเกิดขึ้นในสภาวะนี้ ภาวะมึนเมาไม่ใช่ต้องมีสภาพเริงร่าอย่างไร้สติ[4] ด้วยเหตุนี้เองบางท่านจึงมีความเห็นต่อไปอีกว่า ไม่อนุญาตให้ผู้ที่บริโภคยาสูบเป็นอิมามในการละหมาด
(2) ความเชื่องช้า และเซื่องซึม [التفتير والتخدير] นักวิชาการกลุ่มนี้ให้เหตุผลอีกว่า หากไม่ถึงขนาดทำให้มึนเมา แต่แน่นอนมันทำให้เกิดความเชื่องช้า เซื่องซึมและเหนื่อยอ่อน ซึ่งต้องห้ามอีกเช่นเดียวกัน[5] ดังปรากฏในหะดีษเล่าจากท่านหญิงอุมมุ สะละมะฮฺว่า
[نَهَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم عَنْ كُلِّ مُسْكِرٍ وَمُفَتر][6]
ความว่า “แท้จริงท่านรซูลุ้ลลอฮฺ r ห้ามจากทุกสิ่งที่ทำให้มึนเมา และทำให้อิดโรยเซื่องซึม” คำว่า [مفتر] หมายถึง สิ่งที่ทำให้เกิดความความเชื่องช้าเซื่องซึม เหนื่อยหน่ายอ่อนแรงในส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย
(3) ภยันตราย [الضرر] นักวิชาการกลุ่มนี้ได้ให้เหตุผลเพิ่มเติมอีกว่า การบริโภคยาสูบเป็นสิ่งต้องห้ามเด็ดขาด เพราะก่อภยันตราย 2 ด้านด้วยกัน คือ ด้านหนึ่งเป็นภัยต่อร่างกาย อีกด้านหนึ่งเป็นภัยต่อทรัพย์[7]
ภยันตรายต่อร่างกาย คือ การทำให้ร่างกายอ่อนแอลง ทำให้สีหน้าซีดเหลือ และมีอาการไออย่างรุนแรงและอาจนำไปสู่การเป็นวัณโรค แม้ว่าจะเกิดขึ้นอย่างช้าๆ ก็ตาม
ภยันตราย ต่อทรัพย์สิน คือ การบริโภคยาสูบเป็นการใช้จ่ายทรัพย์สินอย่างฟุ่มเฟือย ไม่ก่อประโยชน์ทั้งต่อร่างกายและจิตวิญญาณ ไม่มีคุณค่าทั้งในโลกดุนยานี้และโลกอาคิเราะฮฺ[8] ประหนึ่งการทำให้สูญเสียทรัพย์สินโดยเปล่าประโยชน์ซึ่งเป็นสิ่งต้องห้าม ดังปรากฏในอัลหะดีษท่านนบีมุฮัมมัด r ว่า
[... وَنَهَى النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم عَنْ إضاعة المال...] [9]
ความว่า “และท่านนบี ศ็อลลัลลอฮฺอะลัยฮิวะสัลลัม ห้ามการทำให้สูญเสียซึ่งทรัพย์สินโดย
ไร้ประโยชน์”
อัลลอฮฺ I ตรัสว่า
{إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ ۖ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا}[الإسراء]
ความว่า “แท้จริงบรรดาผู้สุรุ่ยสุร่ายนั้นเป็นพวกพ้องของเหล่า
ชัยฏอนและชัยฏอนนั้นเนรคุณต่อพระเจ้าของมัน”(อัลอิสรอฮฺ : 27)
2. ทัศนะที่มีความเห็นว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งน่ารังเกียจ(มักรูฮฺ)
บรรดานักวิชาการในทัศนะนี้ เป็นนักวิชาการจากมัซฮับต่าง ๆ ทั้งจากมัซฮับหะนะฟีย์ เช่น ชัยคฺ อะบูซะฮลฺ มุฮัมมัด อิบนุ อัลวาอิฎ [الشيخ أبو السهل محمد بن الواعظ ] อิบนุ อาบิดีน [ابن عابدين] จากมัซฮับมาลิกีย์ เช่น ชัยคฺยูซุฟ อัศศิฟะตีย์ [الشيخ يوسف الصفتي] จากมัซฮับชาฟิอีย์ เช่น อัชชัรวานีย์ [الشرواني] จากมัซฮับฮัมบาลีย์ เช่น อัรเราะฮีบานีย์ [الرحيباني] และชัยคฺ อะหฺมัด มุฮัมมัด อัลมันกูร อัตตะมีมีย์ [الشيخ أحمد محمد المنقور التميمي] [10]
เหตุผลและหลักฐานอ้างอิงของทัศนะนี้ ได้แก่
(1) กลิ่นที่น่ารังเกียจของยาสูบ [رائحته الكريهة] นักวิชาการกลุ่มนี้ให้เหตุผลว่าเพราะยาสูบมีกลิ่นฉุนที่น่ารังเกียจ จึงถือเป็นสิ่งมักรูฮฺ โดยกิยาสกับหัวหอม หัวกระเทียม หรืออื่น ๆ ที่มีกลิ่นน่ารังเกียจดุจเดียวกัน
(2) ความสิ้นเปลืองทรัพย์สิน [النقص في المال] เพราะหากแม้นการใช้จ่ายในการบริโภคยาสูบไม่ถึงขนาดที่เรียกว่าสุรุ่ยสุร่าย หรือเข้าข่ายการทำลายทรัพย์สินโดยเปล่าประโยชน์ แต่นั่นย่อมถือเป็นพฤติกรรมที่ทำให้ทรัพย์สินสิ้นเปลืองหร่อยหรอลงโดยไม่คุ้มค่า ทั้งที่ควรนำไปใช้จ่ายในสิ่งที่ดีกว่าและเกิดประโยชน์มากกว่าทั้งต่อตัวเองและสังคม
(3) ภยันตรายที่ยากจะหลีกเลี่ยง [الضرر] เฉพาะอย่างยิ่งในกรณีที่มีการบริโภคเพิ่มปริมาณมากขึ้นและต่อเนื่องเป็นเวลานาน ซึ่งเป็นปกติวิสัยของการบริโภคยาสูบที่ค่อย ๆ เพิ่มปริมาณมากขึ้น
(4) ไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัดจากอัลกุรอานและซุนนะฮฺว่าเป็นสิ่งต้องห้าม เนื่องจากหลักฐานที่นักวิชาการในกลุ่มที่เห็นว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งต้องห้ามได้นำมาอ้างอิงนั้น เป็นเพียงหลักฐานการกิยาสและกฎศาสนบัญญัติทั่วไป ซึ่งให้ผลลัพท์ในเชิงศาสนบัญญัติได้เพียง “อาจเป็นไปได้ว่าต้องห้าม” หรือ มีความหมาย “ฎ็อน” [الظن] เท่านั้น หลักฐานดังกล่าวจึงไม่มีน้ำหนักพอที่จะนำไปเป็นหลักฐานในการตัดสินว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งต้องห้ามเด็ดขาดหรือหะรอม[11] แต่ก็สามารถที่จะนำไปเป็นหลักฐานได้ว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งต้องห้ามที่ไม่เด็ดขาดหรือมักรูฮฺ
3. ทัศนะที่มีความเห็นว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งอนุมัติ (อัลมุบาหฺ)
บรรดานักวิชาการในทัศนะนี้ เป็นนักวิชาการจากมัซฮับต่าง ๆ ทั้งจากมัซฮับหะนะฟีย์ เช่น ชัยคฺ อับดุลฆอนีย์ อัลนาบละซีย์ [الشيخ عبد الغني النابلسي] ชัยคฺ มุฮัมมัด อัลอับบาซีย์ อัลมะฮฺดีย์ [الشيخ محمد العباسي المهدي] จากมัซฮับมาลิกีย์ เช่น ท่านอลี อัลอัจญฺฮูรีย์ [علي الأجهوري] ท่านอัดดูสูกีย์ [الدسوقي] ท่านศอวีย์ [الصاوي] จากมัซฮับชาฟิอีย์ เช่น ท่านหะฟะนีย์ [الحفني] ท่านหะละบีย์ [الحلبي] ท่านอัชชุบรอมละซีย์ [الشبراملسي] ท่านอับดุลกอดิร อิบนุ มุฮัมมัด อิบนุยะหฺยา อัลหุซัยนีย์ [عبد القادر بن محمد بن يحيى الحسيني] จากมัซฮับฮัมบาลีย์ เช่น ท่านอัลกะรอมีย์ [الكرمي] และท่านเชากานีย์ [الشوكاني] [12]
เหตุผลและหลักฐานอ้างอิงของทัศนะนี้ ได้แก่
(1) กฎศาสนบัญญัติอิสลามที่ว่า “ทุกสิ่งเป็นที่อนุมัติจนกว่าจะมีหลักฐานห้าม” [الأصل في الأشياء الإباحة حتى يرد نص بالتحريم] นักวิชาการกลุ่มนี้มีความเห็นว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งอนุมัติภายใต้กฎศาสนบัญญัติที่ว่า “ทุกสิ่งทุกประการย่อมเป็นที่อนุมัติจนกว่าจะมีหลักฐานห้าม” ดังนั้น เมื่อยาสูบไม่มีหลักฐานห้ามไว้โดยเฉพาะ ทั้งจากอัลกุรอานและซุนนะฮฺ จึงเป็นสิ่งที่อัลลอฮฺ ซุบฮานะฮูวะตะอาลา ทรงอภัยให้ และในการหุกมฺว่ายาสูบเป็นสิ่งต้องห้าม (หะรอม) หรือเป็นสิ่งน่ารังเกียจ (มักรูฮฺ) อาจเป็นการกระทำอุตริกรรมต่ออัลลอฮฺ ซุบฮานะฮูวะตะอาลา ซึ่งเป็นความผิดอย่างมหันต์ ดังนั้น จึงต้องระมัดระวังจากพฤติกรรมดังกล่าว ในเรื่องนี้การระมัดระวังก็คือการไม่หุกมฺว่าเป็นหะรอมหรือมักรูฮฺ ดังนั้น จึงไม่มีทางอื่นนอกจากต้องหุกมฺว่าการบริโภคยาสูบเป็นสิ่งอนุมัติ (มุบาหฺ) เพราะเป็นการตัดสินไปตามหลักเดิม เพราะท่านนบีมุฮัมมัด r เองขณะที่ถูกถามเกี่ยวกับเรื่องสุราหรือสิ่งมึนเมานั้น ท่านนบี r ก็ไม่ด่วนตัดสินก่อนที่จะมีโองการแห่งอัลกุรอาน ทั้งที่ท่านอยู่ในสถานะที่สามารถชี้ขาดตัดสินได้ แต่ท่านก็ประวิงเวลากระทั่งอัลลอฮฺ ซุบฮานะฮูวะตะอาลา ทรงประทานอัลกุรอานลงมาเป็นหลักฐานชัดเจนว่าต้องห้าม ดังนั้น ในกรณีของ “บุหรี่” หรือ “ยาสูบ” เมื่อมีการถามถึงหุกมฺหรือความชอบธรรมทางศาสนาอิสลาม จึงสมควรตอบว่าเป็นสิ่งอนุมัติ (มุบาหฺ) และหากแม้นว่ากลิ่นของมันน่ารังเกียจ ก็เป็นสิ่งที่น่ารังเกียจตามรสนิยมธรรมชาติของมนุษย์ ไม่ใช่ตามหลักศาสนา[13]
(2) ความมึนเมา เสียสติ และภยันตรายจากยาสูบยังไม่ประจักษ์ นักวิชาการกลุ่มนี้มีความเห็นว่า ยาสูบหรือบุหรี่ไม่ทำให้เกิดอาการมึนเมา เสียสติที่ต้องห้ามใด ๆ เพราะการมึนเมา [الإسكار] หมายถึง การเสียสติสัมปะชัญญะในขณะที่ยังแข็งแรงสามารถเคลื่อนไหวอวัยวะร่างกายได้ และการเซื่องซึมขาดสติ [التخدير] หมายถึง การเสียสติสัมปะชัญญะในขณะเดียวกันทำให้ร่างกายอ่อนเพลียไม่สามารถเคลื่อนไหวได้ ซึ่งทั้ง 2 กรณีมิได้เกิดขึ้นสืบเนื่องจากการบริโภคยาสูบหรือการสูบบุหรี่ จริงอยู่ สำหรับบุคคลที่ไม่เคยสูบอาจมีอาการมึนตึงบ้าง แต่นั่นก็ไม่อาจนำมาเป็นเหตุผลว่า “บุหรี่” หรือ “ยาสูบ” เป็นสิ่งต้องห้าม (หะรอม) [14]
อนึ่ง ภยันตรายหรือโรคร้ายที่เกิดขึ้นกับบางคนนั้น ไม่อาจถือเป็นข้อยุติได้ว่าเกิดจากสาเหตุบุหรี่หรือยาสูบ เพราะมีคนอีกจำนวนไม่น้อยที่บริโภคยาสูบแต่ไม่เป็นโรคภัยเช่นเดียวกัน จึงไม่อาจกำหนดให้การบริโภคยาสูบเป็นสิ่งต้องห้ามเหนือทุกคนได้ หาไม่แล้วจะนำไปสู่การห้ามสิ่งอุปโภคบริโภคอีกจำนวนมาก เช่น กุ้ง หอย ปู ปลา ผัก ผลไม้ เนื้อสัตว์ และอื่น ๆ เพราะแม้แต่น้ำผึ้งซึ่งปรากฏหลักฐานตัวบทชัดเจนว่ามีประโยชน์ เป็นยารักษาโรคร้ายสารพัด แต่ก็เป็นภยันตรายหรือทำให้เกิดโรคบางชนิดกับบางคนได้ เป็นต้น
(3) การบริโภคยาสูบไม่ถือเป็การใช้จ่ายสุรุ่ยสุร่ายหรือทำให้เสียทรัพย์ เพราะการสุรุ่ยสุร่าย หมายถึง การใช้จ่ายอย่างฟุ่มเฟือย และการฟุ่มเฟือย หมายถึงการใช้จ่ายไปในหนทางที่ไม่มีสิทธิ์หรือเกินขอบเขตแห่งสิทธิ์อันพึงกระทำ หากเป็นการใช้จ่ายไปพอประมาณในหนทางที่มีสิทธิ์โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสิ่งที่อนุมัติ(มุบาหฺ)ด้วยแล้ว ย่อมไม่ถือเป็นการสุรุ่ยสุร่ายที่ต้องห้าม[15]
[1] ดู อัลเราะฮีบานีย์. مطالب أولى النهي شرح غاية المنتهى . เล่ม 6 หน้า 218.
[2] ดูหน้า
[3] ดู กระทรวงศาสนสมบัติแห่งคูเวต الموسوعة الفقهية เล่ม 10 หน้า 70-71 สืบค้นได้จาก http://www.almeshkat.net/books/open.php? cat=11&book=519 (5 กรกฎาคม 2552). และ http://www.aljazeeratalk.net/forum/showthread.php?t=209895.
[4] ชัยคฺ อะหฺมัด อิบนุมุฮัมมัด อัลมันกูร. الفواكه العديدة في المسائل المفيدة . เล่ม 2 : 81. อ้างโดย อัลกอรอฎอวีย์ ยูซุฟ.فتاوى معاصرة เล่ม 1 หน้า 656 พิมพ์ครั้งที่ 7. 2 เล่ม. คูเวต : ด้ารอัลกอลัม, 1998.
[5] อิบนุ อาบิดีน رد المحتار على الدر المختار พิมพ์ครั้งที่ 2. เล่ม 6. หน้า 459. กรุงเบรุต : ดารุ้ลฟิกรฺ ฮ.ศ. 1386.
[6] อัลหะดีษ บันทีกโดยอะบูดาวู๊ด. จากอุมมุสะละมะฮฺ. หะดีษหมายเลข 3688.
[7] ชัยคฺ อะบูอะมัด อิบนุ สลามัต อัลกอลยูบีย์ حاشية القليوبي وعميرة เล่ม 1 หน้า 49. ชัยคฺสุลัยมาน อิบนุ มุฮัมมัด อิบนุอุมัร อัลบุญัยริมีย์ حاشية البجيرمي على الإقناع เล่ม 4 หน้า 276.
[8] อัลกอรอฎอวีย์ ยูซุฟ.فتاوى معاصرة . เล่ม 1 หน้า 657 พิมพ์ครั้งที่ 7. 2 เล่ม. คูเวต : ด้ารอัลกอลัม, 1998.
[9] บันทึกโดยบุคอรีย์. صحيح البخاري หะดีษหมายเลข 1446.
[10] ดู กระทรวงศาสนสมบัติแห่งคูเวต. الموسوعة الفقهية เล่ม 10 หน้า 74 – 75. สืบค้นได้จาก http://www.almeshkat.net/books/open.php? cat=11&book=519 (5 กรกฎาคม 2552)
[11] ดู กระทรวงศาสนสมบัติแห่งคูเวต الموسوعة الفقهيه. เล่ม 10 หน้า 75 (ออนไลน์) สืบค้นได้จาก http://www.hdrmut.net/vb/t210271.html (5 กรกฎาคม 2552).
[12] ดู กระทรวงศาสนสมบัติแห่งคูเวต. الموسوعة الفقهية เล่ม 10. หน้า 72 – 73. สืบค้นได้จาก http://www.almeshkat.net/books/open.php? cat=11&book=519 (5 กรกฎาคม 2552).
[13] ดู อีฮาบ อะบูอัลเอานฺ. حكم الدخان وشربه (ออนไลน์) สืบค้นได้จาก http://www.hdrmut.net/vb/t210271.html (5 กรกฎาคม 2552).
[14] ดู กระทรวงศาสนสมบัติแห่งคูเวต. الموسوعة الفقهية เล่ม 10”หน้า 73. สืบค้นได้จาก http://www.almeshkat.net/books/open.php? cat=11&book=519 (5 กรกฎาคม 2552)
[15] ดู อิบนุ อาบิดีน . رد المحتار على الدر المختار . พิมพ์ครั้งที่ 2. เล่ม 5. หน้า 326. กรุงเบรุต : ดารุ้ลฟิกรฺ. ฮ.ศ. 1386.
ความเห็น (3)
อัสลามูอาลัยกุม
ดีใจมากที่อาจารย์เขียนบันทึก สบายดีนะครับ
อัลฮัมดุลิลละฮฺได้อ่านทึกที่มีประโยชน์
ดีใจเช่นกันครับที่อาจารย์มาเขียนบันทึกถ่ายทอดองค์ความรู้แก่ทุกคนครับ
อยากได้ข้อมูลแบบนี้มานานแล้ว
جزاكم الله خيرا
มีโอกาสผมขออนุญาตเผยแพร่ทางอื่นด้วยนะครับ
อีกอย่าง.. แม้อาจารย์จะไปอยู่ไกลจากเราแล้ว เห็นแบบนี้ผมยิ่งรู้สึกว่าอาจารย์ยังอยู่ใกล้ๆเรา