“กล้วย” ของธรรมดาที่สะสมความรู้ ความดี
และความงาม
การจัดการความรู้สร้างทางเลือกอาชีพที่
“ภูผาม่าน”
สถาบันส่งเสริมการจัดการความรู้เพื่อสังคม (สคส.)
“กล้วย” เป็นพืชที่หลายคนเห็นเป็นพืชที่ปลูกง่าย กินง่าย
แต่แทบทุกคนก็ต้องซื้อกล้วยกิน
คนที่กลับลำจากการปลูกพืชเศรษฐกิจแล้วหันมาปลูกกล้วยได้
นั่นหมายถึงการเปลี่ยนวิธีคิด ที่หันกลับมาที่ตัวเอง
พึ่งตัวเองมากขึ้น รวมถึงการมองทะลุถึงความรู้ว่ามีอยู่ทุกคนทุกแห่ง
ทุกสิ่งสามารถเป็นความรู้ได้ แม้แต่เรื่องกล้วย ๆ
ก็ตาม
กล้วยเป็นพืชล้มลุกที่มีหลากหลายพันธุ์
และใช้ประโยชน์ในแต่ละพันธุ์แตกต่างกันไป
นอกจากนี้กล้วยยังให้ผลผลิตที่เป็นประโยชน์ ทั้งผล ใบ ปลี และลำต้น
อีกทั้งยังเป็นพืชที่ปลูกได้ไม่ยาก
และเอื้อประโยชน์ต่อพืชชนิดอื่นด้วย แต่การปลูกกล้วยก็มีปัญหาเช่นกัน
คือ มักเกิดหนอนกอทำลายต้นกล้วย
นายชัยฤทธิ์ แสนทิ เกษตรกรวัย 36 ปี
แห่งบ้านฝายตาสวน ตำบลวังสวาบ อำเภอภูผาม่าน จังหวัดขอนแก่น
จึงสนใจรวบรวมพันธุ์กล้วยและศึกษาการปลูกกล้วยที่ไม่ให้เกิดหนอนกอ
โดยมีแรงบันดาลใจมาจากการปลูกพืชเศรษฐกิจตามกระแส เช่น
การปลูกอ้อย มะขาม ซึ่งต้องลงทุนสูงแต่การขายได้กำไรน้อยมาก
หรือขาดทุน แต่กล้วยไม่ต้องลงทุนอะไรมากนอกจากแรงงาน
แต่จะขายได้ทุกส่วนทั้งใบ ต้น ปลี และผล
ชัยฤทธิ์จึงทำการศึกษาและรวบรวมพันธุ์กล้วยที่มีในท้องถิ่น
พร้อมทั้งทดลองปลูกกล้วยชนิดต่าง ๆ โดยสังเกต จดบันทึก
เปรียบเทียบ สรุปผล และเผยแพร่องค์ความรู้ที่ได้
“ชัยฤทธิ์” พูดถึงความสนใจเรื่องกล้วยว่า
“ก่อนหน้านี้ผมมีประสบการณ์ส่วนตัวที่วิ่งตามกระแส
เคยไปต่างประเทศทำงานโรงงานสารเคมี ป่วยถึงขั้นจำอะไรไม่ได้
ต้องใช้เวลาในการฟื้นฟูนาน สุดท้ายสรุปบทเรียนตัวเองได้
และหันมาทำเกษตร ปลูกพริก ปลูกผัก ปลูกมะขามหวาน ปลูกมาหลายชนิด
และคิดว่าตัวเองวิ่งตามกระแสมากเกินไป
พอพืชผักชนิดไหนราคาดีก็ไปปลูกตาม ๆ กันไป
พอถึงเวลาขายได้ราคาไม่ดีและก็ขาดทุน
เนื่องจากเราไม่มีกำลังในการแปรรูปได้
ผมจึงมองหาพืชที่ไม่ต้องลงทุนมากและสามารถเก็บผลผลิตได้ทุกช่วง
ในบริเวณบ้านผมมีกล้วยที่สามารถขยายพันธุ์ได้อย่างต่อเนื่องทุกปี
ได้ขายผลผลิตทั้งผลกล้วยและใบตองตลอดทั้งปี
จึงมองว่ากล้วยน่าจะเป็นพืชที่มีประโยชน์
และได้พยามยามหาพันธุ์กล้วยชนิดต่าง ๆ
มาปลูกเพิ่มในแปลงเกษตรเพื่อทดลองปลูกดูว่าพันธุ์ไหนเหมาะสมและสามารถขายได้ราคาดี”
“ชัยฤทธิ์” มีวิธีการค้นหาความรู้หลายอย่าง ไม่ว่าจะเป็น
การสอบถามผู้รู้ เช่น ผู้เฒ่าผู้แก่
การสืบค้นจากอินเตอร์เน็ตด้วยตัวเอง
และการทดลองปลูกแล้วสังเกตผลที่เกิดขึ้นด้วยตัวเอง
ซึ่งทั้งหมดนี้ชัยฤทธิ์จะจดบันทึกไว้
ทำให้มีความรู้เกี่ยวกับพันธุ์กล้วย การขยายพันธุ์ วิธีการปลูก
สภาพพื้นที่ที่เหมาะสม โรคต่าง ๆ ของกล้วย
สาเหตุที่ทำให้เกิดโรค สรรพคุณของต้นกล้วยในการรักษาโรค
รวมถึงความเชื่อต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับต้นกล้วย
และวิธีการเก็บผลผลิตที่ถูกวิธีไม่ว่าจะเป็นการตัดใบตองหรือเครือกล้วย
รวมถึงวิธีการนำส่วนต่าง ๆ ของต้นกล้วยมาทำอาหาร สรรพคุณของกล้วย
ได้แก่ นำใบตองกล้วยมาเผาละลายน้ำดื่มแก้โรคเสมหะได้
และผู้เฒ่าผู้แก่บอกว่าการที่เอาใบกล้วยมาพันยาสูบจะทำให้ลดสารพิษของใบยาสูบได้ด้วย
ถ้าตัดต้นกล้วยเป็นท่อนแล้วนำมาวางทาบบนรอยที่สัตว์กัดต่อย เช่น งูกัด
จะช่วยบรรเทาอาการปวดได้
“การหาความรู้ของผมเริ่มจากถามผู้เฒ่าผู้แก่ที่ปลูกในอดีตก่อนว่าเป็นอย่างไรบ้าง
พยายามหาความรู้พร้อมกับการทดลองปลูก
และสังเกตจากวิธีการศึกษาดังกล่าวทำให้ตนเองได้ความรู้ทั้งความเชื่อในการปลูกจากผู้เฒ่าผู้แก่
ว่าเด็กห้ามปลูกกล้วยเพราะจะอายุสั้น
เนื่องจากกล้วยเป็นพืชที่ปลูกแล้วพอให้ผลผลิตก็ต้องตัดทิ้งทำให้มีอายุไม่ยาวนาน”
ชัยฤทธิ์ กล่าว และว่านอกจากนี้ยังได้รู้จักพันธุ์กล้วยมากขึ้น
ซึ่งตนพยายามหาชนิดของพันธุ์กล้วยเพิ่มเติมจากอินเทอร์เน็ตไม่ว่าจะเป็นเว็บไซด์ของ
“ดอกเตอร์กล้วย” ซึ่งก็ได้รู้ว่าพันธุ์กล้วยในโลกมีมาก
และพันธุ์กล้วยในไทยมีทั้งหมด 6 สายพันธุ์ และนำมาจากคุนหมิง
ประเทศจีน มีการแบ่งออกเป็น 3 สายพันธุ์ คือ
พันธุ์ขยายด้วยเมล็ด พันธ์ที่ขยายด้วยต้น และพันธุ์ที่ขยายด้วยโคน
เป็นต้น และยังได้รู้สรรพคุณทางยาของกล้วยอีกด้วย
ชัยฤทธิ์ยังกล่าวถึงการค้นหาความรู้จากคนอื่นหรือสื่อต่าง ๆ ว่า
“บางครั้งผมคิดว่าเราก็เชื่อคนอื่นหมดก็ไม่ได้
เราน่าจะทดลองดูเองให้รู้ด้วยตัวเอง”
ชัยฤทธิ์ลงมือหาความรู้ของตนเองด้วยการหาพันธุ์กล้วยจากที่ต่าง ๆ
มาทดลองปลูก ทั้งที่อยู่บริเวณสวนข้างบ้าน จากญาติพี่น้อง
และจากคนในชุมชนเอง ซึ่งได้นำมาปลูกอยู่หลายชนิด คือ กล้วยหอม
กล้วยน้ำหว้า กล้วยตานี กล้วยเตี้ย
และที่ปลูกอยู่ที่บ้านแล้วก็ได้ขยายพันธุ์ดูด้วยตนเอง
ทดลองปลูกโดยแบ่งพื้นที่ออกเป็น 3 จุด จุดที่หนึ่งอยู่ข้างบ้านประมาณ
5 ไร่ จำนวนประมาณ 20 ต้น จุดที่ 2 อยู่บริเวณใกล้บ้าน ประมาณ 3 ไร่
จำนวน 80 ต้น และจุดที่ 3 ปลูกบริเวณรอบสระ อีก 20 ต้น
ในที่สุดเขาได้ความรู้เกี่ยวกับสภาพพื้นที่ที่เหมาะสมกับการปลูกกล้วยว่า
ควรเป็น พื้นที่ราบเอียง มีน้ำเป็นร่องบ้าง
เพราะจะช่วยเรื่องการแตกหน่อ ถ้าเป็นพื้นราบการแตกหน่อจะน้อยและตาย
เนื่องจากหน่อจะซ้อนทับกันเอง
แต่ถ้าเป็นพื้นที่ราบเอียงหน่อจะทะแยงออกมาได้
ดินที่เหมาะก็สามารถปลูกได้ทุกที่
แต่ถ้าเป็นดินชุ่มน้ำหรือใกล้แหล่งน้ำ เช่น ขอบสระ
และร่องน้ำไหลเป็นสภาพพื้นที่ที่เหมาะที่สุด
การปลูกกล้วยและขยายพันธุ์
ทำได้หลายวิธีทั้งขุดแล้วถมเลย ซึ่งพบว่าจะต้องขุดหลุมขนาดกว้าง
1 เมตร ยาง 1 เมตร ลึกประมาณ 80-90 เซนติเมตร
และจะถมดินลงให้เหลือประมาณ 50 เซนติเมตร
เพื่อเป็นที่เก็บน้ำของโคนต้นกล้วย
ถ้าปลูกและขุดตื้นจะปลูกไว้เพื่อการขยายพันธุ์
เนื่องจากมันจะแตกหน่อเยอะประมาณ 8-10 หน่อ ใช้เวลาประมาณ 4 เดือน
ก็สามารถขุดเอาไปขยายพันธุ์ได้ เรื่องการดูแลรักษาไม่ต้องดูแลมากมาย
กล้วยจะชอบดินที่ชุ่มน้ำเราก็เอากากมะพร้าว เศษขยะ หรือปุ๋ยคอก
ไปใส่ที่โคนต้นจะทำให้กล้วยเจริญเติบโตดี ต้นสูง ลูกดก
ซึ่งพอกล้วยอายุประมาณ 9 เดือนก็สามารถเก็บผลผลิตได้
โดยสังเกตจากผลกล้วยจะไม่มีเหลี่ยมก็สามารถตัดได้เลย
การเก็บผลกล้วยจะต้องตัดต้นกล้วยด้วยเพราะจะเป็นการป้องกันการแพร่ของโรคได้
หรือถ้าต้องการขยายพันธุ์ก็ตัดเฉพาะเครือกล้วย
และตัดใบกล้วยไว้ขายราคากิโลกรัมละ 4-5 บาท ส่วนราคากล้วยหวีละ 3-8
บาท นอกจากนี้ กล้วยสามารถนำมาประกอบอาหารได้หลายส่วน เช่น
นำก้านกล้วยมาทำอาหารจำพวกลาบ ห่อหมก
และหยวกกล้วยมาทำน้ำแกง
แต่ถ้าจะให้อร่อยจะต้องนำหยวกกล้วยที่มีอายุประมาณ 5 เดือนขึ้นไป
ซึ่งจะมียอดอ่อนที่กำลังแทงเป็นใบกล้วยออกมาจะทำให้ได้หยวกกล้วยที่เยอะและเหมาะที่จะนำมาประกอบอาหารได้
สำหรับโรคหนอนกอที่ทำให้โคนต้นกล้วยเน่าและตาย
จากการสังเกตเห็นแมลงหัวแข็งมาใส่ใบกล้วยแล้วต้นกล้วยบริเวณนั้นก็จะเกิดโรคทันที
ได้ทดลองสุมไฟเผาต้นที่เป็นโรคแต่พอแตกหน่อมาก็เกิดโรคอีก
ซึ่งควรที่จะทำลายทิ้งและห้ามนำหน่อต้นกล้วยที่เกิดโรคไปขยายพันธุ์
เขาจึงทดลองแก้โดยตัดแต่งใบที่มันมีใยแมลงออก
ต้นกล้วยต้นหนึ่งควรให้เหลือใบซักประมาณ 8-10 ใบ ให้แสงแดดเข้าถึง
ซึ่งสังเกตได้ว่าไม่เกิดโรคหนอนกอเลย
ชัยฤทธิ์ กล่าวว่า สิ่งที่ได้เรียนรู้จากที่ทำมาคือ
มีความรู้เกี่ยวกับกล้วยมากขึ้น
โดยรวบรวมและรู้จักพันธุ์กล้วยในท้องถิ่นมากกว่า 20 ชนิด
รู้จักวิธีการปลูก การดูแลรักษา และการใช้ประโยชน์ อาทิ
กล้วยตีบ เป็นกล้วยที่นิยมปลูกไว้พักผ่อนในที่ร่ม เพราะมีลำต้นสูง 4-5
เมตร ใช้ก็ได้กินผลสุกก็ดี แต่ผลไม่สวยนิยมกินปลีเพราะมีสรรพคุณทางยา
โดยหากนำปลีกล้วยมาทำอาหาร ต้ม แกง
ให้คนมีลูกกินจะช่วยเร่งน้ำนมมาเร็วขึ้น
ส่วนรากก็มีสรรพคุณทางยา เป็นยาเย็นนำราก 1
กำล้างให้สะอาดแล้วต้มให้เดือด ดื่ม แก้อาการร้อนใน
หรือใช้แทนยาเขียวก็ได้
กล้วยที่นิยมใช้ใบส่วนใหญ่จะเป็นจำพวกกล้วยน้ำว้า กล้วยตานี
นิยมเอาไปทำเป็นบายศรีหรือเย็บกระทง ทำข้าวต้มมัด ห่อหมก ทำขนม
แต่ลักษณะที่ใช้ใบได้จะสังเกตเห็นแป้งขาวและลื่น ๆ
แต่ถ้าไม่มีแป้งขาวตองจะขม ส่วนกล้วยที่ไม่นิยมปลูกก็มี
เช่น กล้วยเค้ เป็นกล้วยที่พบเห็นอยู่ตามธรรมชาติ นิยมใช้ตองทำเมี่ยง
ไม่กินลูกปล่อยให้เป็นอาหารของสัตว์ป่า
ที่สำคัญ
ชัยฤทธิ์ได้ข้อสรุปตนเองว่าทำให้รู้ตัวเองว่าต้องเป็นคนขยันและช่างสังเกต
นำความรู้ที่ได้ถ่ายทอดสู่คนอื่น ๆ
ทุกวันนี้ก็มีคนที่สนใจมาสอบถามและพูดคุยกันอยู่เป็นประจำ
แต่ส่วนใหญ่จะเป็นคนจากพื้นที่อื่น ส่วนคนในพื้นที่มีไม่มากนัก
เพราะส่วนใหญ่คิดว่าการปลูกกล้วยรายได้ไม่ดี
“ชัยฤทธิ์” คือตัวอย่างหนึ่งของนักจัดการความรู้ท้องถิ่น หรือ
วิทยากรกระบวนการในท้องถิ่น ของ
โครงการวิจัยพัฒนากลไกการจัดการความรู้เพื่อพัฒนาท้องถิ่นระดับตำบล-อำเภอ
โดยสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.)
ที่มุ่งเน้นพัฒนาศักยภาพและขยายจำนวนวิทยากรกระบวนการในท้องถิ่น
โดยพัฒนาทักษะการรวบรวมความรู้ การใช้ความรู้
การสนับสนุนกิจกรรมที่เอื้อให้ผู้นำได้มีโอกาสคิดร่วมกัน ทำงานร่วมกัน
อย่างเป็นระบบและต่อเนื่อง มุ่งเน้นให้เกิดการรวบรวมข้อมูล
แสวงหาความรู้ ใช้ข้อมูล/ความรู้ และยกระดับความรู้
ทำให้ชาวบ้านตระหนักเห็นความสำคัญของความรู้และการใช้ความรู้
วิทยากรกระบวนการจึงเป็นยุทธศาสตร์สำคัญให้คนในสามารถคิดเองทำเองได้
แต่ก่อนชัยฤทธิ์
เป็นเพียงสมาชิกคนหนึ่งที่ไม่ค่อยได้แสดงความคิดเห็นอะไรในการประชุมเครือข่าย
เพราะชัยฤทธิ์เป็นคนที่พูดเสียงเบามากและใช้ภาษาพื้นถิ่นของภูผาม่านแท้
ๆ โดยไม่ยอมใช้ภาษาลาวอีสานเหมือนคนทั่วไป
แต่เมื่อมีเวทีให้ทุกคนที่ศึกษาในประเด็นต่าง ๆ
ได้นำเสนอผลการศึกษาของตนเองทุกเดือน
ชัยฤทธิ์ก็ได้นำเสนอโดยที่ไม่ต้องแย่งใครพูด
ชัยฤทธิ์จึงมักจะใช้โอกาสนี้สอดแทรกปรัชญาของตนเองลงไปเรื่อย ๆ
นอกจากนี้ทางเครือข่ายยังมีกระบวนการติดตามสมาชิกที่กู้เงินจากเครือข่ายไปใช้ทำกิจกรรมทางการเกษตรว่า
สมาชิกได้นำเงินไปลงทุนจริงหรือไม่ มีปัญหาอุปสรรคอะไรในการทำกิจกรรม
เป็นต้น ทำให้หลาย ๆ คนในเครือข่ายได้เห็นรูปธรรมที่ชัยฤทธิ์ทำ
จึงเกิดความเชื่อถือ และเมื่อครบรอบการเลือกประธานเครือข่ายคนใหม่
ชัยฤทธิ์จึงได้รับเลือกให้เป็นประธาน และได้เป็นแกนนำร่วมกับเพื่อน ๆ
คนอื่น ๆ เรื่อยมา.
อยากได้
อยากได้พันธุ์กล้วยก้ายไม่ทราบว่าจะหาได้ที่ไหนค่ะ
อยากได้เกี่ยวกับประโยชน์ของส่วนประกอบต่างๆของกล้วย
ดีม้กๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆ555555555555
ดีสุดยอดๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆๆ5555555555555555555555555555++++++++++++++++++++