"อิสลามานุวัตร" (Islamization) ถูกจำแนกว่าเป็นกระบวนการองค์รวมของการกล่อมเกลาทางศาสนา(1) บ้างก็บอกว่าเป็นมรรควิธี(Method)ที่จะนำมาซึ่งสังคมใหม่ ที่อุทิศให้กับหลักคำสอนของอิสลามในทุกแง่มุม(2) ความจริงอิสลามานุวัตรเป็นประวัติศาสตร์ทางปัญญาของอิสลาม ซึ่งปัญญาชนมุสลิมในอดีตถึงปัจจุบันได้เพียรพยายามทำตามแบบอย่างท่านศาสดา(3) กล่าวคือการกระทำใด ๆ ก็ตามให้สอดคล้องกับหลักการคำสอนของพระเจ้า

ในขณะที่ปัจจุบันอิสลามนุวัตรถือว่าเป็นกระบวนการการสังเคราะห์ (Synthesis) ที่นักวิชาการมุสลิมร่วมสมัยได้พยายามคิดค้นและแสวงหาทางออกให้กับสังคมมุสลิม ที่กำลังประสบวิกฤติการพัฒนาตามแบบฉบับของอิสลาม อิสลามานุวัตรจึงเป็นผลโดยตรงมาจากการสังเคราะห์แนวทางการพัฒนาเพื่อให้สอดประสานกับความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์ในสังคมสมัยใหม่(4) ซึ่งมีต้นแบบการพัฒนามาจากแนวทางการพัฒนาตามรูปแบบตะวันตกที่เน้นแนวทางการพัฒนาเชิงประจักษ์ (Emperical) เชิงวิทยาศาสตร์ (Scientific) หรือการเน้นแนวทางการพัฒนาแบบโลกียนิยม (Secularism) ซึ่งเป็นผลมาจากกระบวนการการทำให้เป็นแบบวิถีโลก(Secularization) ที่ต้องการลดความสำคัญและอิทธิพลของศาสนาออกไปจากชีวิตความเป็นจริงในด้านหนึ่ง(5)

กับอีกด้านหนึ่งก็คือแนวทางการพัฒนาสังคมมุสลิมแบบดั้งเดิม (Traditionalism) ซึ่งเน้นย้ำความเป็นแบบฉบับดั้งเดิม และยึดติดอยู่กับตัวบทและระเบียบที่เคร่งครัดตามแบบฉบับของตัวบทกฎหมาย (Legalistic)(6) นอกจากนี้แนวทางการพัฒนาสังคมมุสลิมแบบดั้งเดิมดังกล่าว ยังตัดขาดจากการพัฒนาตามรูปแบบตะวันตกที่เน้นย้ำไปทางการพัฒนาด้านวัตถุ

ดังนั้นทั้งสองแนวคิดดังกล่าวในสายตาของนักวิชาการมุสลิมสมัยใหม่(Muslim Modernists) ถือว่าต่างก็เป็นวิธีการที่บิดเบือนคำสอนอันเที่ยงตรงตามแบบฉบับที่ท่านศาสดามุฮำหมัด(ซ.ล.)(7) และพระองค์อัลลอฮ์(ซ.บ.)ต้องการ จากข้อบกพร่องของกระแสการพัฒนาแบบดั้งเดิม และกระแสการพัฒนาตามรูปแบบตะวันตกนี้ จึงเปิดโอกาสให้มุสลิมสมัยใหม่ให้ความสนใจรวมทั้งได้เสนอแนวทางการสังเคราะห์การพัฒนาแบบใหม่ขึ้นมา ซึ่งแนวทางดังกล่าวนี้เองจึงถูกขนานนามว่าเป็นอิสลามานุวัตร(Islamization) ซึ่งเป็นการประสมประสานระหว่างแนวคิดและวิธีการการพัฒนาแบบวิทยาศาสตร์ให้เข้ากับหลักการศาสนาหรือกล่าวอีกนัยหนึ่งคือ การพัฒนาทางวัตถุไปพร้อม ๆ กับการพัฒนาทางด้านจิตวิญญาณ ซึ่งประกอบไปด้วยหลักการทางศาสนาเพื่อสร้างดุลยภาพ

ทั้งนี้ก็เพราะศาสนาอิสลามได้พร่ำสอนให้มุสลิมทุกคนได้ดำเนินชีวิตแบบเพียงพอ สายกลาง ไม่ให้เอียงซ้ายหรือเอียงขวา อิสลามานุวัตรจึงถูกพิจารณาจากนักวิชาการสมัยใหม่ว่า เป็นแนวทางการพัฒนาสังคมมุสลิมที่ถูกต้อง ทันโลกและทันเวลา(8) เพราะอันที่จริงแล้วหลักคำสอนของอิสลามไม่เคยล้าสมัย แต่นำสมัย. คำสอนของศาสนาอิสลามในหลาย ๆ เหตุการณ์ได้ถูกพิสูจน์แล้ว ตามหลักวิธีการทางวิทยาศาสตร์ว่าเป็นจริง

หนึ่งในกระแสอิสลามานุวัตรที่มีอิทธิพลต่อสังคมมุสลิมในสมัยปัจจุบันมาก ๆ ก็คือ กระแสหรือวาทกรรมอิสลามานุวัตรเชิงความรู้ หรือ อิสลามานุวัตรองค์ความรู้ (Islamization of knowledge) อิสลามานุวัตรเองค์ความรู้พอจะจำกัดใจความได้ ตามที่นักวิชาการมุสลิมที่มีชื่อเสียงทางด้านนี้ ได้ให้ความหมายไว้แตกต่างกันในด้านจุดเน้น เช่น

ในขณะที่ ซัยยิด นากิบ อัล อัตตาส จากสถาบันนานาชาติแห่งความคิดและอารยธรรมอิสลาม (International Institute of Islamic Thought and Civilization)(ISTAC)จากประเทศมาเลเซีย ได้กล่าวไว้คือ การทำให้องค์ความรู้ร่วมสมัยให้เป็นแบบฉบับอิสลาม(9) ศาสตราจารย์ ดร.อิสมาแอล อัลฟารุกี ชาวปาเลสไตน์ ของสถาบันอิสลามนานาชาติเกี่ยวกับแนวคิดอิสลาม หรือ International Institute of Islamic Thought (IIIT). ได้กล่าวว่า อิสลามานุวัตรเชิงความรู้ก็คือ การทำให้องค์ความรู้สมัยใหม่ให้เป็นแบบฉบับอิสลาม(10)

จะสังเกตเห็นว่านักวิชาการมุสลิมทั้งสองท่านต่างก็เน้นย้ำเรื่องการทำหรือสร้างองค์ความรู้สมัยใหม่หรือร่วมสมัยให้เป็นไปในแบบฉบับของอิสลาม องค์ความรู้สมัยใหม่หรือร่วมสมัยดังกล่าวนี้ก็คือ ความรู้ทางด้านสังคมศาสตร์ (Human sciences) หรือองค์ความรู้ที่ชาวตะวันตกในยุครู้แจ้ง(the Enlightenment Era)ได้คิดค้นและสร้างขึ้น

ก่อนที่จะมาทำความเข้าใจกระบวนการการสร้างองค์ความรู้ตามแบบฉบับตะวันตก ให้เป็นแบบฉบับอิสลามหรือที่เรียกว่า(Islamization of Knowledge) นี้ ต้องมาทำความเข้าใจกับธรรมชาติ และคุณลักษณะที่สำคัญขององค์ความรู้สมัยใหม่( Modern knowledge)หรือร่วมสมัยเสียก่อน เพื่อว่าจะได้ทำความเข้าใจขบวนการอิสลามานุวัตร หรือขบวนการการทำให้เป็นแบบฉบับอิสลาม (Islamization Movement) รวมทั้งองค์ความรู้อิสลาม

ในความเป็นจริงองค์ความรู้สมัยใหม่ซึ่งเป็นความรู้กระแสหลัก หรือวาทกรรมหลักที่มนุษยชาติเกือบทุกมุมโลกกำลังสั่งสอนหรือถูกอบรมสั่งสอนอยู่ในปัจจุบัน ตั้งแต่ชั้นอนุบาลจนกระทั่งถึงระดับชั้นอุดมศึกษาของปัญญาชน ดังนั้น ในบทความชิ้นนี้ ผู้เขียนพยายามที่จะแยกแยะให้เห็นความแตกต่างระหว่างการทำองค์ความรู้ให้เป็นแบบฉบับอิสลาม หรืออิสลามานุวัตรองค์ความรู้(11) กับ ความรู้ตามแบบฉบับตะวันตก หรือความรู้สมัยใหม่(12) และประเด็นต่อมาก็เพื่อจะอธิบายกระแสและวาทกรรมของขบวนการการสร้างองค์ความรู้ให้เป็นแบบฉบับของอิสลาม (Islamization of Knowledge) ว่ามีที่มาและความสำคัญอย่างไร มีปัญหาและอุปสรรคอะไรบ้าง

สุดท้ายก็เพื่อวิเคราะห์และประเมินสถานการณ์การพัฒนาการ ภาพรวมและแนวโน้มในอนาคต นอกจากนี้ก็เพื่อที่จะชี้ให้เห็นความสำเร็จและความล้มเหลวของกระแสการพัฒนาของอิสลามานุวัตรในเชิงสร้างสรรค์ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ในสังคมมุสลิมในประเทศไทยเป็นสำคัญ

การจำกัดความเรื่องความรู้สมัยใหม่กับการสร้างองค์ความรู้ในแบบฉบับของอิสลาม

ความรู้สมัยใหม่ หรือ ความรู้แห่งนวสมัย (Modern knowledge) ถูกจำกัดความตามตัวอักษรว่าเป็นความรู้ที่ตั้งอยู่บนพื้นฐานความเข้าใจโลกแห่งความเป็นจริงในสมัยปัจจุบัน กล่าวคือ ความรู้สมัยใหม่เป็นความรู้ที่อิงกับกฎเกณฑ์แห่งธรรมชาติ กฎเกณฑ์ทางวิทยาศาสตร์ ผ่านกระบวนการการทดลอง การสังเกต และพิสูจน์ครั้งแล้วครั้งเล่า เพื่อให้ได้มาซึ่งความแน่นอนขององค์ความรู้ใหม่เหล่านั้น

ในความเป็นจริงแล้วความรู้ทางวิทยาศาสตร์นั้นก็เป็นไปตามกฎเกณฑ์แห่งธรรมชาตินั่นเอง ยกตัวอย่างเช่นการพิสูจน์และค้นพบกฎเกณฑ์ทางคณิตศาสตร์ของ เซอร์ไอแซค นิวตัน ที่กล่าวว่ามันจะเป็นไปตามขั้นตอนของมันอย่างเคร่งครัด หรือแม้แต่การสร้างหลอดไฟฟ้าและการค้นพบกระแสไฟฟ้าของ โธมัส เอดิสัน ปี 1882 การเกิดโทรเลขในปี 1844 โทรศัพท์ ปี 1876 เป็นต้น ซึ่งทั้งหมดนี้เป็นที่มาของความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์

หากจะมองกันด้วยความไม่ลำเอียงแล้ว ก็จะพบว่า การค้นพบความรู้ทางวิทยาศาสตร์ หรือความรู้ที่ถูกเรียกว่าเป็นความรู้สมัยใหม่นี้ มิใช่แค่ชาวตะวันตกเท่านั้นที่มีส่วนในการค้นพบวิทยาการอันนำไปสู่ความทันสมัยในสมัยต่อ ๆ มาจนถึงยุคปัจจุบัน แต่ยังมีนักคิดชาวอาหรับ ชาวเตอร์กและชาวเปอร์เซียมุสลิมอีกหลายท่านซึ่งอยู่ในยุคที่อิสลามรุ่งเรืองระหว่างคริสศตวรรษที่ 8-11(ค.ศ. 750-1100) เช่น Jabir Ibnu Haiyam, Al-Khawarizmi, Al-razi, Al-Masudi, Abu Al-Wafa, Al-Bairuni, Omar Khayyam, Ibnu Sina, Ibnu Khaldun เป็นต้น บุคคลเหล่านี้ต่างก็มีส่วนร่วมในการรังสรรค์การพัฒนาทางวิทยาศาสตร์สมัยใหม่รวมถึงสังคมศาสตร์แทบทั้งสิ้น(13)

ดังนั้นจึงถือได้ว่า องค์ความรู้สมัยใหม่ตามแบบแผนตะวันตกในสมัยปัจจุบัน ก็เป็นหนี้ความคิดนักเขียนมุสลิมชาวอาหรับ ชาวเปอร์เซีย หรือชาวเตอร์ก โดยเฉพาะอย่างยิ่ง หากย้อนประวัติศาสตร์ไปในสมัยยุคมืดของยุโรป (ค.ศ.10-15 ) ซึ่งตรงกับอาณาจักรอิสลามราชวงศ์อับบาซียะห์กำลังเจริญรุ่งเรือง มีหลักฐานมากมายที่บ่งบอกว่าชาวยุโรปในยุคมืดได้ไปศึกษาหาความรู้ในอาณาจักรอิสลาม ไม่ว่าจะเป็นเมืองแบกแดด ในอิรัก หรืออันดาลุส ในเสปน(14) ก่อนที่อิสลามจะสูญเสียที่มั่นทางปัญญานี้ โดยฝีมือของ เจงกิสข่านแห่งราชวงศ์โมงโกล อารยธรรมและความก้าวหน้าทางความรู้ของอิสลามถูกทำลายลงไปพร้อม ๆ กันกับการล่มสลายของอาณาจักรอับบาซียะห์(15)

อย่างไรก็ดีมุสลิมมิอาจจะอ้างได้ว่า ความล้ำหน้าทางวิทยาการสมัยใหม่นั้นเป็นผลผลิตโดยตรงของพวกเขา มุสลิมมิควรที่จะหลงภาคภูมิใจกับภาพความสำเร็จในอดีตมากเกินไปจนลืมและละเลยที่จะคิดค้น เพิ่มพูนองค์ความรู้ของตนเองไป ทั้งนี้ก็เพราะความรู้สมัยใหม่นี้เองที่สร้างความแตกต่างระหว่างโลกมุสลิมกับโลกตะวันตกได้ชัดเจนยิ่งขึ้น ทั้งนี้และทั้งนั้นผู้เขียนมิได้มีเจตนาจะติเตียนโลกมุสลิมที่กำลังล้าหลังโลกตะวันตกในด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี แต่สิ่งที่สมควรตำหนิมุสลิมก็คือ ความบกพร่องภายในระบบการศึกษาของโลกมุสลิมต่างหาก เพราะในระบบการศึกษาในโลกมุสลิมปัจจุบัน เกือบจะกล่าวได้ว่าเป็นการศึกษาที่แบ่งแยกเป็นสองระบบ กล่าวคือ

การศึกษาอิสลามแบบดั้งเดิม (Traditional Islamic System) กับการศึกษาแบบโลก (Secular System) ซึ่งเป็นการแยกการศึกษาเป็นสองส่วน และก็แยกกันโดยสิ้นเชิง ทั้งนี้ก็เพราะความบกพร่องจากภายในระบบการศึกษาของมุสลิมเองส่วนหนึ่ง กับอิทธิพลกระแสการศึกษาแบบตะวันตกที่เน้นการพัฒนาทางด้านวัตถุอีกส่วนหนึ่ง ซึ่งการแยกระบบการศึกษาเช่นนี้ ย่อมไม่เป็นรูปแบบการศึกษาที่ถูกต้องตามรูปแบบอิสลาม

ในทำนองเดียวกัน การพัฒนาตามแบบฉบับตะวันตกที่เป็นกระแสหลักของวาทกรรมโลกในสมัยปัจจุบันเองก็มีข้อบกพร่อง ยกตัวอย่างการพัฒนาที่เน้นทางวัตถุเพียงอย่างเดียว โดยไม่คำนึงถึงผลกระทบจากการทำลายสิ่งแวดล้อม การพัฒนาเทคโนโลยีโดยไม่คำนึงถึงวิธีการในการใช้ ที่จะไม่สร้างผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมทางนิเวศวิทยา ซึ่งประกอบไปด้วยสิ่งมีชีวิตมากมายที่ต้องล้มหายตายจาก จากการทดลองทางวิทยาศาสตร์ต่าง ๆ เช่นการทดลองอาวุธนิวเคลียร์ เป็นต้น

และในท้ายที่สุดระบบนิเวศวิทยาที่เสื่อมโทรมก็กลับมาทำลายมนุษย์เสียเอง เช่น ภัยแล้ง น้ำท่วม ที่เกิดจากการตัดไม้ทำลายป่า หรือแม้แต่การเกิดสภาวะเรือนกระจกบนผิวบรรยากาศของโลก (Green House Effect) ทำให้ผิวโลกร้อนระอุขึ้น ล้วนเป็นผลมาจากฝีมือมนุษย์ที่ต้องการเอาชนะธรรมชาติ โดยการสร้างเครื่องปรับอากาศ เครื่องปรับอากาศนั่นเองก็สร้างผลกระทบในชั้นบรรยากาศของโลกให้เลวลงไปอีก

ถึงแม้ว่าไม่มีมนุษย์คนใดปฏิเสธความสะดวกสบายจากเทคโนโลยีดังกล่าวก็ตาม แต่ความสะดวกสบายเหล่านั้นกลับย้อนมาทำลายมนุษย์อีกทางหนึ่ง โดยเฉพาะคนจนระดับรากหญ้าที่ไม่สามารถหาซื้อสิ่งอำนวยความสะดวกต่าง ๆ ที่มีอยู่ในระบบบริโภคนิยม เพราะความยากจนและความด้อยโอกาสในสังคมยุคใหม่ที่ต้องแข่งขันกันสูง ผู้ที่ยืนหยัดอยู่ได้และได้รับการอำนวยความสะดวกก็คือ กลุ่มคนร่ำรวยและมีฐานะทางสังคม นี่จึงถือเป็นจุดด้อยของการพัฒนาสังคมสมัยใหม่อย่างเห็นได้ชัดเจน

ในส่วนผลกระทบทางด้านจริยธรรมก็มีให้เห็นกันเกลื่อนกลาด จริยธรรมของคนในสังคมสมัยใหม่เสื่อมทรามลง โดยเฉพาะอย่างยิ่ง วัฒนธรรมสมัยใหม่ที่เข้ามาแทนที่วัฒนธรรมดั้งเดิมที่ใช้ระบบพึ่งพาอาศัย เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ การใช้หลักเกณฑ์ความถูกผิดโดยมีหลักจริยธรรมทางศาสนาเป็นส่วนประกอบไม่ว่าจะเป็น ศาสนา พุทธ อิสลาม หรือคริสต์ แต่วัฒนธรรมสมัยใหม่ที่เน้นหนักเฉพาะเสรีภาพ ความเป็นอิสระของปัจเจกชน ความเห็นแก่ตัว ตัวใครตัวมัน ใช้ระบบการแข่งขันตามที่นักทฤษฎีสังคมดาร์วิน ชื่อ เฮอร์เบิร์ต สเปนเซอร์ที่ได้กล่าวไว้ว่า "ผู้ที่แข็งแรงที่สุดก็จะอยู่รอด" (The Survival of the Fittest)

ซึ่งก็หมายความว่า ผู้ที่ต้องการจะอยู่รอดต้องทำอย่างไรก็ได้เพื่อแสดงให้เห็นว่าตัวเองมีกำลังอำนาจและแข็งแรงและสามารถอยู่รอดได้ ในสังคมสมัยใหม่จะเปิดโอกาสให้ผู้อ่อนแอเข้าสู่ระบบการแข่งขันได้น้อยมาก นอกจากนี้หากได้รับโอกาสก็จะเป็นการแข่งขันที่ไม่เท่าเทียมกัน ทั้งนี้เพราะผู้ได้รับโอกาสใหม่ ย่อมมีฐานในการแข่งขันที่ไม่แข็งแรงเท่ากันกับผู้ที่เคยมีโอกาสและที่เคยอยู่ในระบบเดิม

ผลจากความเสื่อมทางด้านจริยธรรมที่เป็นรูปธรรมที่ชัดเจน ก็คือจริยธรรมในสังคมสมัยใหม่ก็คือจริยธรรมที่ไม่เคยคำนึงถึงหลักความเชื่อหรือศรัทธาใด ๆ ของศาสนาใด ๆ ทั้งสิ้น นอกจากสิ่งที่เป็นหลักเหตุและผลที่สามารถพิสูจน์ได้ตามหลักวิทยาศาสตร์ แต่ผลที่ตามมาก็คือปัจเจกบุคคลเหล่านี้ต่างก็อ้างเหตุผล และผลประโยชน์แห่งตนเสียมากกว่า หลักที่ว่า "การปกครองภายใต้กฎหมาย" ก็กลายเป็นหลักกฎหมายที่บุคคลบางกลุ่มสร้างเป็นข้ออ้าง เพื่อผลประโยชน์ของกลุ่มตนเท่านั้น

ความเสื่อมทรามทางจริยธรรมในตะวันตกจึงหลีกเลี่ยงไม่ได้ เช่น ในประเทศอเมริกาที่อ้างว่าประเทศตัวเองมีอารยธรรมมากที่สุด ข้อมูลจากการสำรวจอัตราการก่ออาชญากรรมของโลกโดยองค์การสหประชาชาติอเมริกา ก็มีอัตราการเกิดอาชญากรรมมากเป็นอันดับต้น ๆ ของโลก(16) นักวิชาการผู้หนึ่งชื่อ นิวต์ กิงริช เขียนไว้ในหนังสือของท่าน To Renew America (หน้า 25-31) กล่าวว่า

"คนอเมริกันปัจจุบันนี้เป็นคนรุ่นแรกในประวัติศาสตร์อเมริกา ที่ต้องเผชิญกับการท้าทายของความเสื่อมโทรมศีลธรรมจากภายในตัวเอง มีสภาพวิกฤติที่แท้ขึ้นในการศึกษาและในชีวิตของประชาชน และเป็นปัญหาขึ้นมาว่า อเมริกันเรานี้ เป็นอารยธรรมจริงหรือเปล่า และมีอะไรบ้างหรือไม่ในอดีตของอเมริกาที่มีคุณค่าแก่การถ่ายทอดสืบต่อไป"(17)

แม้แต่นักวิชาการอเมริกันเองก็ยังกังขากับอารยธรรมของตนเอง ที่พัฒนาเฉพาะด้านวัตถุเช่นนี้ โดยที่ด้านศิลธรรมที่เป็นหนึ่งในส่วนประกอบที่สำคัญของอารยธรรม (Civilization) กลับเสื่อมทรามลง

ความหมายองค์ความรู้แบบตะวันตก

การศึกษาความรู้และที่มาของความรู้ เป็นเรื่องสำคัญสำหรับนักวิชาการตั้งแต่ในอดีตจนถึงปัจจุบัน เพราะแต่ละคนต่างก็อ้างว่าความรู้ของตนเป็นความรู้แท้ ความรู้จริง(ultimate truth)นี่จึงเป็นที่มาของสาขาวิชาญานวิทยา(Epistemology) ในวิชาปรัชญา(Philosophy) ซึ่งศึกษาถึงที่มาและขอบเขตของความรู้(18) นอกจากนี้ยังมีอีกสาขาวิชาหนึ่งในปรัชญาก็คือสาขาวิชา(Teleology)ที่พยายามศึกษาถึงสาเหตุที่มาของความรู้รวมถึงปฐมเหตุของความรู้ (Ultimate Causes of Knowledge) ดังนั้นอะไรคือความรู้ (Knowledge) ดูจะเป็นคำถามที่นักคิดนักเขียนตั้งแต่อดีตถึงปัจจุบันพยายามจะตอบคำถามกันอยู่เสมอ และความรู้ดังกล่าวนั้นเป็นความรู้แท้หรือความรู้เทียม

ในสังคมตะวันตกเองมีความพยายามจะตอบคำถามเหล่านี้ เพื่อให้ได้มาซึ่งความรู้ตามกระบวนวิธีคิดของตนเอง ความรู้จึงเป็นสิ่งที่มนุษย์พยายามจะตอบคำถามให้ได้ และพยายามตรวจสอบจนกระทั่งว่าที่มาของความรู้นั้นมีความถูกต้องและน่าเชื่อถือได้มากน้อยเพียงใด หรือกล่าวอีกนัยหนึ่งคือ ใครคือผู้บอกถึงความรู้นั้น (The authority of knowledge) และความรู้เหล่านั้นได้มาด้วยวิธีการใด นักวิชาการตะวันตกจึงได้พยายามแยกแยะวิธีการ ที่มาของความรู้เหล่านั้น เป็นสามวิธีหลัก ๆ คือ(19)